1. دفاع عامل: عبارت است از به کارگیرى هر نوع سلاح و جنگ‏افزار به منظور کاهش و یا خنثى‏نمودن اثرات حملات و تهدیدهاى دشمن.
2. دفاع غیر عامل: به اقدامات و فعالیت‏هاى احتیاطى و پیش گیرانه‏اى گفته مى‏شود که بدون استفاده از تسلیحات، موجب کاهش و یا دفع اثرات عملیات خصمانه دشمن مى‏گردد.
3. دفاع غیر نظامى: مجموعه فعالیت‏هایى است که مى‏توان با انجام آن از بروز و استمرار سوانحى که جان و مال مردم را تهدید مى‏کند (مانند سیل، زلزله، آتشفشان، آتش سوزى، بمباران، طوفان و سایر بلایا) جلوگیرى و یا در صورت وقوع، آثار ناشى از آن را کاهش داد.
دفاع غیر عامل موجب زنده ماندن و حفظ و بقاى نیروى انسانى مى‏گردد که با ارزش‏ترین سرمایه و موجودیت ملى کشور مى‏باشد.
دفاع غیر عامل موجب صرفه جویى کلان اقتصادى و ارزى در حفظ تجهیزات و تسلیحات گران قیمت نظامى مى‏گردد.
دفاع غیر عامل موجب تحمیل هزینه قابل توجه و دشوارى اجراى عملیات، به دشمن مى‏گردد، انهدام یک هدف مستحکم به مراتب مشکل‏تر و پر هزینه‏تر از یک هدف بدون حفاظ مى‏باشد. گسترش و پراکندگى اجزاى یک هدف موجب نیاز دشمن به استفاده از هواپیماهاى بیشتر، تسلیحات و مهمات گسترده‏تر، پذیرش ریسک و صرف زمان بیشترى براى انهدام آن مجموعه دارد.
دفاع غیر عامل حفظ نیروها براى ضربه زدن در زمان و مکان مناسب و اخذ آزادى و ابتکار عمل از دشمن.
در مقام مقایسه، سه عنصر (تهاجم، دفاع عامل و دفاع غیر عامل) عنصر دفاع غیر عامل داراى مخارج و هزینه‏هاى کمتر بوده و از نظر اخلاقى و بشر دوستى و سیاسى مفهومى صلح‏دوستانه دارد.
پیامبر (ص): هر کس به اندازه زمان میان دو دوشیدن شیر شتر، جهاد در راه خدا نصیبش شود وارد بهشت گردد. «1»
پیامبر اعظم (ص): خداوند عزوجل نفرت دارد از مردى که در خانه‏اش بر او حمله کنند و او نجنگد. «1»
امام سجاد (ع): به خدا سوگند که حاضرم به جبران دو خصلت شیعیانمان مقدارى از گوشت بازوى خود را فدیه دهم: شتابزدگى و راز نگهدار نبودن. «2»
امام عسکرى (ع): مجادله مکن که احترامت از بین مى‏رود و شوخى مکن که بر تو گستاخ مى‏شوند. «3»
حضرت على (ع): گفتار حکیمان اگر درست باشد درمان و اگر نادرست باشد درد جان است. «4»
امام صادق (ع):
در جنگ ذات الرقاع پیامبر خدا (ص) زیر درختى کنار دره‏اى پیاده شد. در این هنگام سیلى آمد و میان آن حضرت و یارانش جدایى انداخت. مردى از مشرکان پیامبر (ص) را در آن حال دید و مسلمانان نیز در آن طرف دره ایستاده منتظر بودند تا جریان سیل قطع شود. آن مرد مشرک به همراهان خود گفت: من محمد را مى‏کشم و آنگاه نزد پیامبر آمد و به روى پیامبر خدا (ص) شمشیر کشید و گفت: اى محمد! اینک چه کسى تو را از چنگ من مى‏رهاند؟
حضرت در حالى که با لباسِ کمى، روى شنها دراز کشیده بود، فرمود: پروردگار من و تو! در این هنگام جبرئیل آن مرد را از اسبش پرت کرد و او به پشت افتاد. پیامبر خدا (ص) برخاست و شمشیر کشید و روى سینه‏اش نشست و فرمود: اى غورث! چه کسى تو را از چنگ من مى‏رهاند؟ عرض کرد: بخشندگى و کرم تو اى محمد! حضرت از آن مرد دست کشید و او برخاست در حالى که مى‏گفت: به خدا قسم که تو از من بهتر و گرامى‏ترى. «5»
پاسدارى مدام و بیدارى همیشگى از امور بسیار ضرورى در جنگ خندق بود.
نیروهاى مسلمان به طور مستمر این وظیفه مهم و حیاتى را انجام مى‏دادند و همواره در حال‏
نگهبانى و گشت زنى بودند. آنان قبل از هر چیز محافظت و نگهبانى از مراکز اصلى را در سرلوحه کار خویش قرار داده بودند. این مراکز به شرح ذیل بود:
الف) مرکز فرماندهى کل رسول اعظم (ص)
ب) اردوگاه سپاه‏
ج) خندق‏
د) مدینه‏
ه) مراکز تحریکات دشمن‏
و) محل زنان و کودکان‏
ى) گذرگاهها
واقدى مى‏گوید: مسلمانان شب تا صبح به نوبت گشت مى‏زدند. مشرکان نیز در اطراف خندق تا صبح به گشت زدن مشغول بودند. «1»