مفهوم جهاد و قتال در اسلام و تفاوت این دو چیست؟

بسیاری تصور می‌کنند جهاد و قتال هر دو مفهوم واحدی را حمل می‌کنند اگر چه بعضی اوقات به عنوان اصطلاحات شرعی به جای یکدیگر استفاده می‌شوند اما باید دانست که چنین تصوری اشتباه و ناصحیح است. واژه‌ی «جهاد» واژه‌ای عربی است که در اصل از «جَهَد یجهدُ جهداً» و به مفهوم «جهد و بالغ» آمده است، یعنی کار خود را با عزم جدی انجام داد و برای این کار تمام توان و انرژی خود را صرف نمود.

ریشه «جَهَد» از «جُهد» است، که بعضی از علما گفته‌اند هر دو به یک معنا هستند، اما اکثر علما گفته‌اند «جَهد» به معنای غایت و «جُهد» نیز به معنای توان و قدرت است.

ریشه واژه جهاد نیز از «جاهدَ یُجاهِدُ جهاداً و مجاهدةً» آمده است که «جاهد» یعنی بذل وسع و توان در دفاع و تسلط بر دیگران.[1] راغب اصفهانی می‌گوید: «الجهاد و المجاهدة: إستفراغ الوسع فی مدافعة العدو» جهاد و مجاهده به معنای بهره جستن از نهایت وسع، برای دفاع در مقابل دشمن است.

واژه «قتال» نیز از «قاتَلَ یُقاتِلٌ قِتالاً و مقاتلةً» آمده است و آن نیز خود از « قَتَلَ یَقتُلُ قَتلاً» آمده و یک معنای واضح دارد: کشتن یکدیگر و تلاش دو یا چند گروه برای کشتن هم، و در زبان فارسی به آن جنگ گفته می‌شود.

بنابراین واژه جهاد از قتال گسترده‌تر می‌باشد که با ملاحظه قرآن و سنت نیز متوجه همین مسئله خواهیم شد؛ زیرا واژه جهاد بر سه مفهوم ذیل اطلاق گردیده است:

• انجام کار و فعالیت برای پاک نمودن و اصلاح روح و روان.
• دعوت و تلاش فکری و تبلیغات برای انتقال پیام اسلام و دفاع در مقابل مخالفان.
• بذل جان و مال در راه خدا.

به عنوان نمونه آیات و احادیث ذیل را مورد تأمل قرار می‌دهیم:

«وَجَاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاکُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ…»حج/78

«فَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَاداً کَبِیراً ‏»فرقان/52

«انْفِرُواْ خِفَافاً وَثِقَالاً وَجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ…» توبه/41

«… والمجاهد من جاهد نفسَهُ فی طاعة الله – عزوجل – » و مجاهد که با نفس خود در اطاعت از الله – عزوجل- جهاد و مبارزه کند.

« جاهدوا المشرکین بأموالکُم أیدیکُم و ألسنَتِکُم» با مشرکین به وسیله اموال و دستان و زبانهای خود جهاد و مبارزه کنید. (رواه احمد12246، ابوداوود2504، نسائی3096، ابن حبان 4708 و حاکم2/8 که با شرط مسلم آن را صحیح دانسته و ذهبی نیز با او موافقت کرده است.

همانگونه که ملاحظه می‌شود معنا و مفهوم واژه‌ی جهاد وسیع‌تر از قتال است؛ اما بی گمان هرگاه واژه‌ی جهاد در آیات مدنی ذکر شده باشد، در آن صورت همه انواع روش‌های مبارزه و تلاش را از قبیل جهاد با نفس و امیال و آرزوها و شیطان، جهاد دعوی و مبارزه‌گری و تبلیغاتی و جهاد با بذل و بخشش جان و مال شامل می‌شود.

اما واژه جهاد در آیات مکی به معنای جنگ و بخشش جان و مال، که در مدینه بر مسلمانان واجب گردید، نیامده است. شایان ذکر است، با استعمال واژه جهاد به معنای جنگ و بخشش جان و مال در راه خدا در مدینه، مفهوم و معنای مدنی، مفهوم و معنای مکی را تحت الشعاع خود قرار داده و به همین خاطر است که امروز نیز بسیاری هر دو واژه جهاد و قتال را تنها به معنای جنگ و فداکاری با بخشش جان و مال در راه خدا تعبیر می ‌کنند.

لازم است بدانیم در اکثر آیات مدنی منظور جهاد به معنای قتال و بذل و بخشش جان و مال در راه خدا آمده است. حال اگر بخواهیم تعریفی جامع از واژه «جهاد» داشته باشیم باید بگوییم جهاد عبارت است از استفاده کامل از نهایت وسع و توان در امیال و آرزوهای قلبی و گفتار و کردار تمام اعضا و جوارح بدن، بذل و بخشش جان و مال در راه خدا و اعتلای نام پروردگار و تطبیق و تبلور کامل دین و برنامه‌ی او در تمام مراحل زندگی.

افراط و تفریط دو اشتباه در قضیه‌ی جهاد

در عصر کنونی میان مسلمانان درباره جنگ و جهاد سه دیدگاه وجود دارد:

الف) دیدگاه افراط گرایان که معتقدند بر مسلمانان واجب است به تمام دنیا اعلام جنگ کنند!

ب) دیدگاه تفریط گرایان که بر این باورند جنگ و جهاد در اسلام به بخشی از تاریخ و فرهنگ پیشین مسلمانان تبدیل شده است و در دنیای کنونی اصولاً نباید سخنی از آن به میان بیاورند؛ چه رسد به تلاش برای تطبیق عملی آن!

که بی تردید این دو نظر عمل و عکس العمل متأثر از یکدیگر هستند.

ج) دیدگاه میانه‌روها. نظریه پردازان این دیدگاه می‌گویند باید به مسئله جنگ و جهاد به دور از عاطفه و احساس نگریست، در آن صورت متوجه خواهیم شد که اسلام نه به مسلمانان دستور اعلان جنگ به تمام دنیا را داده است و نه به آنان می‌گوید که در این دنیا دیگر توجیهی برای جنگ و جهاد نمانده است و نباید علیه کسی ولو آنکه رژیم صهیونیستی یا رژیم هایی باشند که در کشورهای اسلامی به تبلیغ کفر و الحاد می‌پردازند و مسیر عداوت و دشمنی با اسلام و مسلمین را در پیش گرفته‌اند، جنگید! بلکه با تأمل در آیات و احادیث اطمینان حاصل خواهیم کرد، که جنگ و جهاد در اسلام تا زمانی که مسلمانان مورد ستم قرار گیرند و توانایی دفاع از خود را داشته باشند همچنان ادامه خواهد داشت و این خود، دلیل و نشانه‌ای از وجود حیات و زندگی در کالبد مسلمانان است؛ اما می‌بایست تصمیم مشروع و روش انجام آن در زمان و مکان مناسب و توسط اشخاص متخصص در امور دینی و دنیوی صورت پذیرد، نه اینکه به صورت مشوش و بدون وجود هیچ گونه افق و چشم‌انداز واضحی به شیوه‌ عوامانه و سطحی نگرانه و بدون برنامه عمل کنند – همچنان که در عصر کنونی متأسفانه اکثراً اینگونه عمل کرده‌اند – و در نتیجه در اکثر مواقع مسلمانان از آن متضرر گشته‌اند.