الگوی اقتصادی اسلام الگوی اقتصادی اسلام برآمده از مبانی معرفتی، انسان شناختی و جهان شناختی اسلام است که به تمامی ابعاد وجودی انسان و نیازهای آن به ویژه بعد روحی و معنوی که هویت اصیل و محوری انسان را تشکیل می دهد، توجه نموده و بر خلاف الگوهای اقتصادی غیر اسلامی اعم از اقتصاد سرمایه داری و مارکسیستی که تنها جنبه های مادی را در نظر گرفته اند و نگاه مادی بر آنان حاکم است، اسلام ، مادیت را تنها یک بعد وجودی انسان دانسته و بعد مهم تر و اصیل تر او را معنویت دانسته و این خط فکری در همه تعالیم اسلام از جمله مسائل اقتصادی جریان دارد.
از این رو در الگوی اقتصادی اسلام ، میان معنویت و اخلاق با اقتصاد پیوند برقرار شده است و بر خلاف الگوهای اقتصادی غیر دینی که تنها به رشد و پیشرفت مادی تمرکز نموده اند، در کنار توجه به رشد و پیشرفت، ارزش های اخلاقی و معنوی نادیده نگرفته شده است و این آیه سرلوحه برنامه اقتصادی اسلام است که پرداختن به امور اقتصادی و تلاش برای پیشرفت و توسعه نباید موجب غفلت و نادیده گرفتن معنویت و ارزش ها گردد رجال لا تلهیهم تجاره و لابیع عن ذکر الله و اقام الصلوه و ایتاء الزکاه یخافون یوماً تتقلب فیه القلوب و الابصار(1). «مردانی که کسب و تجارت آنان را از یاد خدا و بر پا داشتن نماز و دادن زکات غافل نگرداند و از روزی که قلب ها و چشم ها دگرگون می گردد می ترسند». این همان شاخص محوری و خط اصیل حاکم بر اقتصاد اسلامی است که آن را از سایر الگوها جدا می کند.

اهداف کلان نظام اقتصادی اسلام نظام اقتصادی اسلام دارای اهدافی است که به چهار هدف کلی آن اشاره می کنیم.

1. عدالت. یکی از اهداف کلان اقتصادی اسلام، برقراری عدالت میان افراد جامعه است حضرت علی ـ علیه السلام ـ یکی از اهداف تشکیل حکومت اسلامی را برخورد با زیاده خواهی های ستمگران و برقراری عدالت برشمرده اند و می فرمایند: «اما و الذی فلق الحبه و برأ النسمه لولا حضور الحاضر وقیام الحجه بوجود الناصر و ما اخذ الله علی العلماء الا یقاروا علی کظه ظالم و لا سغب مظلوم لالقیت حبلها علی غاربها...» «سوگند به خدایی که دانه را شکافت و جان را آفرید، اگر حضور فراوان بیعت کنندگان نبود و یاران حجت را بر من تمام نمی کردند و اگر خداوند از علما عهد و پیمان نگرفته بود که در برابر شکم بارگی ستمگران و گرسنگی مظلومان سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را برکوهان آن انداخته، رهایش می ساختم...».(2)
همچنین فرمودند: «ما عمّرت البلدان بمثل العدل. هیچ چیز مانند عدل موجب آبادانی شهرها نشده است».(3)
از نظر اسلام ، پیشرفت و توسعه اقتصادی باید همراه با عدالت باشد تا در مسیر صحیح خویش قرار بگیرد و از وظایف مهم نظام اسلامی برقراری عدالت در همه زمینه ها از جمله عدالت اقتصادی و مبارزه با تبعیض ها می باشد.

2. امنیت اقتصادی. اهمیت امنیت در جامعه بر کسی پوشیده نیست این اهمیت بقدری است که حضرت علی ـ علیه السلام ـ آن را به عنوان یکی از اهداف و مقاصد پذیرفتن حکومت برشمرده و می فرمایند: «اللهم انک تعلم انه لم یکن الذی منا منافسه فی سلطان و لا التماس شی من فضول الحطام و لکن لنرد المعالم من دینک و نظهر الاصلاح فی بلادک فیأمن المظلومون من عبادک و تقام المعطله من حدودک»« خدایا تو می دانی که جنگ و درگیری ما، برای به دست آوردن قدرت و حکومت و دنیا و ثروت نبود، بلکه می خواستیم نشانه های حق و دین تو را به جایگاه خویش باز گردانیم و در سرزمین های تو اصلاح را ظاهر کنیم، تا بندگان ستمدیده ات در امن و امان زندگی کنند و قوانین و مقررات فراموش شده تو بار دیگر اجرا گردد».(4)
یکی از ابعاد این امنیت، امنیت اقتصادی و ایجاد فضایی مناسب برای فعالیت های اقتصادی است. که زمینه ساز رشد و پیشرفت است و بدون آن دستیابی به اهداف امکان پذیر نخواهد بود.

3. استقلال اقتصادی. یکی از اهداف اقتصاد اسلامی، تأمین استقلال جامعه اسلامی و پرهیز از هرگونه وابستگی به دیگران است. فرمان الهی به مسلمانان این است که و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلاً(5). «خداوند هرگز راهی برای تسلط کافران بر مؤمنان قرار نداده است».
روشن است که وابستگی اقتصادی، زمینه ساز وابستگی سیاسی، فرهنگی و... می شود و به تعبیر امام راحل «وابستگی اقتصادی منشأ همه وابستگی های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است».(6)
بر این اساس، یکی از وظایف نظام اسلامی و اهداف کلان اقتصاد اسلامی، تأمین استقلال و قطع وابستگی به بیگانگان است و جهت گیری کلی حرکت اقتصادی نظام اسلامی باید بگونه ای باشد که در راستای استقلال و قطع وابستگی به دیگران باشد. «اسلام می خواهد که غیر مسلمان در مسلمان تسلط و نفوذ نداشته باشد. این هدف هنگامی میسر است که ملت مسلمان در اقتصاد نیازمند نباشد و دستش به طرف غیر مسلمان دراز نباشد والا نیازمندی ملازم است با اسارت و بندگی، و لو آن که اسم بردگی در کار نباشد. هر ملتی که از لحاظ اقتصاد دستش به طرف ملت دیگر دراز باشد، اسیر و برده او است و اعتباری به تعارف های دیپلماسی معمولی نیست. به قول نهرو: ملتی مستقل است که جهش اقتصادی داشته باشد».(7)

4. پیشرفت و آبادانی. یکی از اهداف اصلی همه نظام های اقتصادی، تحقق رشد و پیشرفت اقتصادی است. در نظام اقتصادی اسلام نیز به پیشرفت و آبادانی توجه شده است. خداوند متعال می فرماید هم انشأکم من الارض و استعمرکم فیه(8). «خداوند شما را در زمین آفرید و به آباد کردن آن را به شما وا گذارد».
حضرت علی ـ علیه السلام ـ در عهد نامه به مالک اشتر فرمودند: «ولیکن نظرک فی عماره الارض ابلغ من نظرک فی استجلاب الخراج.... باید تلاش تو در آبادانی زمین بیشتر از جمع آوری مالیات باشد».(9)

شاخص ها و بایسته های حرکت جهادی اقتصاد کشورهر چند حرکت و تلاش در نظام اسلامی در عرصه های مختلف ارزش محسوب می گردد و نوعی مجاهدت محسوب می گردد ولی بکار بردن واژه «جهاد اقتصادی» از سویی بیانگر تلاش پیگیر و مضاعفی در این زمینه و برخورداری از روحیه جهادی و خستگی ناپذیر در عرصه اقتصادی برای رسیدن به نقطه مطلوب است که در قالب حرکت معمولی امکان پذیر نیست و از سوی دیگر ، بیانگر مقابله و ایستادگی در برابر سختیها و دشمنی ها در این عرصه است.

مهمترین شاخص ها و بایسته های حرکت جهادی اقتصادی

عبارتند از:

1. پیشرفت مادی همراه با رشد معنویت و اخلاق. حرکت جهادی اقتصادی در چارچوب نظام اقتصادی اسلام صورت می گیرد و مبانی و اهداف حاکم بر نظام اقتصادی اسلام در آن متجلی است که مهمترین آنها پیوند میان رشد و پیشرفت مادی و رشد معنویت و اخلاق است که برآمده از نگاه جامع و کامل اسلام به انسان و نظام هستی است. از این رو ، جهاد اقتصادی صرفاً به مفهوم پیشرفت اقتصادی و حرکت رو به رشد متغیرهای کمی اقتصادی نیست، اگرچه نفس این نوع پیشرفت امری قابل تقدیر است. جهاد اقتصادی حرکتی است که به طور موازی و هماهنگ، پیشرفت اقتصادی را همراه با رشد معنویت و توسعه مکارم اخلاقی دنبال می کند و تمامی هدف گذاری ها و برنامه ریزی ها در این راستا صورت می گیرد.

2. فرهنگ و روحیه جهادی. یکی از ضرورت های هر حرکت جهادی برخورداری از روحیه جهادی و اشاعه آن است در مسیر جهاد اقتصادی نیز، برخورداری از روحیه و فرهنگ جهادی لازم و ضروری است.
کلمة جهاد واژه ای مقدس و حاکی از تلاش و بکارگیری تمام قوا در راه خدا و در مقابل دشمن است. و وعده الهی در قرآن مجید این است که والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا(10). « کسانی که در راه خدا تلاش نمایند خداوند راه درست را به آنها می نمایاند». فعالیت جهادی در متن خود ایثارگری، فداکاری، انجام کار برای رضای خدا و کوشش مستمر در مسیر رسیدن به اهداف را در بر دارد و انجام فعالیت های اقتصادی را توأم با رعایت اخلاق و همراه با عدالت می پسندد. و همانگونه که مقام معظم رهبری فرمودند: «انجام جهاد اقتصادی نیازمند روحیه جهادی، استحکام معنویت و تدین در جامعه به ویژه در میان جوانان، پرهیز از مسائل حاشیه ای و حاشیه سازی ها در کشور، و حفظ اتحاد و انسجام ملی در میان مردم و در میان مسئولان است».(11)
بی تردید در هر جهادی روحیه جهادی و باور و انگیزه قوی نقش اساسی در موفقیت و پیروزی خواهد داشت و این روحیه و باور از طریق اشاعه معنویت، تقویت ایمان و فرهنگ جهاد و روحیه جهادی در حرکت اقتصادی کشور بدست خواهد آمد و اینجا نقش عبادت و بندگی در جهاد اقتصادی روشن می گردد.

3. مواجه شدن با موانع و مشکلات. کلمه جهاد همیشه برخورد با مانع و رفع مانع را مورد توجه دارد. این در معنای جهاد حالت تأکید و تصریح دارد. از این رو یکی از بایسته های حرکت جهاد اقتصادی، شناسایی موانع اقتصادی کشور و تلاش برای برطرف نمودن آنهاست. همانگونه که در جهاد نظامی با دشمنان روبرو شده و از آنان هراسی به دل داده نمی شود در جهاد اقتصادی نیز باید با مشکلات اقتصادی و موانع مواجه شد و آنها را با تلاش پیگیر و مجاهدت از سر راه برداشت تا به نقطه مطلوب رسید. مقام معظم رهبری فرمودند: «اگرچه در کشور کارهای اساسی و ضروری باید انجام شود اما صاحبنظران معتقدند یکی از مسائل دارای فوریت و اهمیت بیشتر در این برهه از زمان، مسائل اقتصادی و حرکت جهادگونه در این عرصه است. زیرا اگر نظام اسلامی توانایی خود را در حل مشکلات اقتصادی به دنیا و همه ملتها نشان دهد، این موضوع در پیشرفت کشور و عزت ملت ایران تاثیر بسیار زیادی خواهد داشت».(12)

4. دیده بانی و رصد و طرح و نقشه. هرگونه جهادی نیازمند دیده بانی و رصد دقیق حوادث و طرح و نقشه بر اساس آن است. در حرکت جهادی اقتصادی نیز باید تحولات جهانی و افق بیست ساله آینده اقتصاد دنیا و ظرفیت های کشور به طور دقیق دیده بانی، شناسایی و رصد شود و بر اساس آن طرح و نقشه جامع و راهبردی داده شود و بر اساس آن حرکت انجام گیرد و از حرکت ها و برنامه های مقطعی بدون توجه به آینده و افق پیش رو جلوگیری شود.
شناسایی نقاط قوت و ضعف، توانایی ها و ظرفیت های کشور از مسائل ضروری ولازم در جهاد اقتصادی است که بدون آن نمی توان به موفقیت دست یافت. ترسیم الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت که با توصیه و تأکیدهای مقام معظم رهبری آغاز شده است در این راستا قابل ارزیابی است. مقام معظم رهبری در تبیین جهاد اقتصادی مسیر راهبردی اقتصادی کشور را این گونه ترسیم نمودند: «ارتقای سهم بهره وری، کاهش نرخ بیکاری و افزایش اشتغال، افزایش سرمایه گذاری بخش خصوصی و توانمندسازی بخش خصوصی با ایجاد تعاونی ها، آماده سازی زیرساخت های حقوقی و قانونی، حمایت از شکوفایی کار، ایجاد زمینه های لازم برای صرفه جویی در مواد اساسی به ویژه آب مصرفی در بخش کشاورزی و مشارکت مستقیم مردم در اقتصاد»(13) که براستی این نقشه راهبردی می تواند، تحول و جهش بزرگی در اقتصاد کشور ایجاد نماید و راهکار مناسبی در حرکت جهادی اقتصادی کشور باشد.

5. سازماندهی و انسجام. یکی از بایسته های هر حرکت جهادی از جمله جهاد اقتصادی، سازمان دهی امکانات و نیروها به منظور دستیابی به اهداف است، روشن است که بدون سازماندهی دقیق و جامع نمی توان از ظرفیت ها و امکانات به طور مناسب بهره مند شد از این رو لازم است دستگاههای مختلف کشور به طور دقیق سازماندهی شده و حرکت راهبردی آن ها در سیاست گذاری ها مشخص گردد.

6. بهره گیری از علم و فناوری. از شاخص های حرکت جهادی از جمله جهاد اقتصادی ، بهره گیری از علم و فن آوری است و هر میزان که سطح علم و دانش یک مجموعه بیشتر باشد در حرکت جهادی از توانایی و توانمندی بیشتری برخوردار خواهد بود در حرکت جهادی اقتصادی نیز باید با محور قرار دادن علم و فناوری، زمینه استقلال و پیشرفت کشور را ایجاد نمود و زمینه های نفوذ و تأثیر گذاری دشمنان را برطرف نمود. تأکید مقام معظم رهبری در خصوص توجه به علم و محور بودن آن در توسعه و پیشرفت کشور از این زاویه قابل ارزیابی است.

7. هوشیاری در برابر توطئه های دشمنان. یکی از شاخص ها و بایسته های جهاد اقتصادی ، توجه به توطئه های دشمنان و غافل نبودن از آن است. دشمنان نظام اسلامی تلاش می کنند تا از راه اقتصاد و وارد نمودن فشارها و تحریم ها، نظام اسلامی را ناکارآمد جلوه دهند و از تبدیل شدن آن به الگویی مناسب برای سایر کشورها جلوگیری نمایند. نمونه این فشارها را در مسائل هسته ای همگان شاهد بوده و هستیم که چگونه قدرتهای بزرگ تمام تلاش خود را برای جلوگیری از دستیابی نظام جمهوری اسلامی به این فناوری نوین بکار گرفته اند. از این رو شناسایی اهداف و توطئه های دشمنان در بخش اقتصادی و تلاش برای خنثی نمودن آن از ضرورت های حرکت جهادی اقتصادی فرا روی مسئولان کشور و مردم است. مقام معظم رهبری در پیام نوروزی در این باره فرمودند: «از جمله اساسی ترین کارهای دشمنان ملت ما در مقابله با کشور ما، مسائل اقتصادی است. البته در عرصه فرهنگی هم فعالند، در عرصه سیاسی هم فعالند، در عرصه انحصارات علمی هم فعالند، اما در عرصه اقتصادی فعالیت بسیار زیادی دارند. همین تحریمهائی که دشمنان ملت ایران زمینه سازی کردند یا آن را بر علیه ملت ایران اعمال کردند، به قصد این بود که یک ضربه ای بر پیشرفت کشور ما وارد کنند و آن را از این حرکت شتابنده باز بدارند. البته خواسته آنها برآورده نشد و نتوانستند از تحریم ها آن نتیجه ای را که انتظار داشتند، بگیرند و تدابیر مسئولان و همراهی ملت بر ترفند دشمنان فائق آمد. اما دنبال می کنند. لذا این سال جاری... ما بایستی توجه کنیم به اساسی ترین مسائل کشور، و محور همه اینها به نظر من مسائل اقتصادی است.(14)
جهاد اقتصادی جهشی پرشتاب، منطقی همراه با برنامه ریزی، هدف گذاری و طرح و نقشه مشخص به منظور دستیابی به جایگاه اقتصادی مناسب و شایسته و ساختن کشوری توانمند در عرصه اقتصادی و بر اساس الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت است که بتواند الگوی مناسبی برای سایر کشورها باشد. البته جهاد اقتصادی مانند هر حرکت جهادی نیازمند مجاهدت، ایستادگی و مقاومت در برابر مشکلات برای دستیابی به افق های روشن است.

پاورقی: