جهاد ابتدایی - جلسه 3

تاریخ برگزاری جلسه: 1391/5/5
نتیجه ی اقوال فقهای امامیه در محل نزاع
بررسی اجمالی اقوال پیرامون جهاد در مذاهب اربعه اهل سنت
بررسی سیر تشریع آیات جهاد ابتدایی در قرآن کریم، ضمن بیان چند نکته ی مقدماتی

بسم الله الرّحمن الرّحیم
الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین

در بحث گذشته اقوال فقهای امامیه، از مرحوم شیخ مفید قدس سره تا متأخرین، درباره جهاد ابتدایی بیان کردیم و این نتیجه را گرفتیم که:

اوّلاً: جهاد ابتدایی به عنوان یکی از فرائض است، البته فعلاً به حسب فتوای فقهاء عرض می‌کنیم و به ادله‌اش نیز، ان‌شاء الله خواهیم ‌رسید.

ثانیاً: رکنی است از ارکان اسلام و به تعبیر مرحوم شهید اول رحمه الله، «من أعظم ارکان الاسلام» است
ثالثاً: و به تعبیر برخی از فقهاء ماضیقدس سرهم مثل ابن سعید هذلی حلی رحمه الله در «الجامع للشرائع» و «صاحب جواهر رحمه الله وجوب جهاد ابتدایی «یکی از ضروریات» است.

بررسی اجمالی اقوال پیرامون جهاد، در مذاهب اربعه اهل سنت؛

در مذاهب اربعه‌ی اهل سنت نیز، اصل وجوب جهاد ابتدایی، امر مسلّمی است که مختصراً به برخی از کتب مهم ایشان، اشاره می‌نماییم و لازم نیست عبارت‌های آنان خوانده شود.

چه اینکه در فقه حنفی در فقه حنفی می‌توان به «بدایع الصنایع فی ترتیب الشرایع» تالیف علاء الدین کاشانی(م578) مراجعه کنید.

در فقه مالکی به دو کتاب می توان مراجعه نمود: کتاب «بدایة المجتهد و نهایة المقتصد» از کتب معروف فقه مالکی است که تالیف محمّد بن احمد بن رشد، معروف به ابن رشد قرطبی اندلسی (520-595هـ ق) است. کتاب «المدونة الکبری فی الفقه الاسلامی» تالیف مالک بن انس اصبحی (م 179) به اینکتاب نیز، که از جمله کتب مهم فقه مالکیه است، می‌توان مراجعه نمود.

در فقه شافعی می توان به کتاب معروف «الام» تالیف محمد بن ادریس شافعی(م204) مراجعه کرد که البته در حاشیه آن نیز، «مختصر مزُنی» وجود دارد که توسط اسماعیل مزنی (م 264) نگاشته شده است.

در فقه حنبلی که چند کتاب مهم دارند؛ یکی «العمدة فی الفقه» و دیگری «الکافی فی فقه الامام احمد بن حنبل» هر دو از تالیفات ابن قدامه مقدسی(541-620هـ ق).

پس این مذاهب اربعه‌ی اهل سنت را نیز، اگر مراجعه بفرمایید، تردیدی در اصل وجوب جهاد ابتدایی ندارند و تمام این تعابیری هم که در فقهای امامیّه آمده که جهاد ابتدای «لإعلاء کلمة التوحید»، «لاعزاز الاسلام» و «لاقامة الدین» و... نیز، در کلمات علمای عامه وارد شده است.

بررسی نظریه‌ی ضروری بودن جهاد ابتدایی از حیث اجماع جمیع مسلمین بر آن، از منظر مختار؛

بعد از بررسی این اقوال نباید گفت که این بحث فقط از اجماعات طائفه امامیه است و فقط علمای امامیّه بر آن اجماع دارند، بلکه این بحث از بحثهایی است که «اجماع المسلمین» و «اجماع جمیع العلماء» بر آن واقع شده است، یعنی تمام طوائف از علما بر این معنا، اجماع دارند. و البته بعد از این می‌شود چنین ادعایی را مطرح کرد و لو در جایی این مطلب نوشته نشده، اما از قدیم در ذهن من بود که اگر یک مطلبی مورد اجماع مسلمین باشد و اختصاص به طائفه‌ی خاصی، دون طائفةٍ¬ی دیگری نداشته باشد، چنین مطلبی می‌شود از مصادیق ضروری. چه این که در بحث اجتهاد و تقلید، فقهاء وقتی به این مسئله می‌رسند که در ضروریّات، اجتهاد راه ندارد، اختلاف می‌شود بر اینکه «ضروری چیست؟» از این رو، یکی از بحث‌ها، تعریف ضروری است که متأسفانه خیلی در فقه منقّح نشده، حالا بعضی‌ها می‌گویند ضروری، آنچه احتیاج به دلیل ندارد. یعنی یک امر مسلّمی است «لم یختلف فیه احدٌ من المسلمین» که این «لم یختلف» را ما اضافه می‌کنیم. یعنی می‌گویند: ضروری آن است که دلیل لازم ندارد؛ ولی به نظر ما یکی از ملاکهای ضروری همین است که اگر یک مسئله‌ای مورد اتفاق همه طوایف مسلمین باشد، مثل وجوب نماز، روزه، حج. وضروری باشد پس وجوب جهاد هم از این قبیل است، لذا این¬که مرحوم صاحب جواهر(رحمه الله) فرمودند: «کالضروری» شاید وجهش همین باشد که این مورد، اختلاف نیست، وقتی مورد اختلاف نیست، پس عنوان «ضروری» را دارد، این از حیث اجماع در مسئله و ضروری بودن.

بررسی سیر تشریع آیات جهاد ابتدایی در قرآن کریم، ضمن بیان چند نکته ی مقدماتی؛

حال با قطع نظر از اجماع، یا به تعبیر مرحوم شیخ اعظم انصاری(رحمه الله) بگوئیم: دلیل بعد الاجماع چیست؟ بعد الضروره چیست؟ باید به قرآن کریم مراجعه کنیم، البته قبل از استدلال به آیات باید مقدّمتاً سیر تشریع جهاد را بررسی کنیم و قبل از آن، ابتدا ذکر چند نکته‌‌ی مقدماتی لازم است:

نکته‌ اول: پیرامون تعدد آیات جهاد و وجوب آن؛  قبل از اینکه ما بیائیم ادله‌ی جهاد ابتدایی را در قرآن کریم بیان کنیم، باید بدانیم که آیات قرآن در باب جهاد، «متعدد» است، روی این حساب: مشهور فقهاء می‌گویند: این آیات دلالت بر وجوب جهاد ابتدایی دارد و بعضی دیگر که خواستند عکس این مطلب را استفاده کنند، می‌گویند: آیاتی از قرآن داریم که دلالت بر عدم مشروعیّت جهاد ابتدایی دارد که البته این هم قول نادر است و هم اصلاً نحوه‌ی استدلال، استدلال درستی نیست.

نکته‌ دوم: برخی از آیات جهاد در مکه تشریع شد؛ باز این را به عنوان مقدمه عرض کنم، یک مطلبی مشهور بین الفقهاست که می‌گویند: در مکه، فروع دین تشریع نشد و عمدتاً اصول دین مطرح شد یعنی دعوت به توحید و قیامت در مکه بوده است یعنی بعد از این بوده که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از مکه هجرت فرمودند و به مدینه آمدند، تشریع فروع شده است؛ در حالی که در خود مسئله‌ی جهاد، همان زمانی که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مکه بودند، قبل از هجرت، مسئله‌ی اذن در جهاد که یکی از فروع دین است، مطرح شده بود، حتی اگر به تاریخ مراجعه شود، باز می‌توان گفت که بعضی از فروع دیگر دین نیز، اینطور نبوده که تماماً در مدینه تشریع بشود، بعضی از فروع دیگر هم در همان ایام سیزده ساله‌ی پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مکه تشریع شده، این یک نکته.

نکته سوم: تدریجی بودن تشریع آیات جهاد؛ ما وقتی مراجعه می‌کنیم به قرآن کریم تشریع جهاد به صورت تدریجی بوده، شبیه آنچه که در باب تشریع خمر و ربا، تشریع شد؛ پس در این زمیه سه مورد را می توان مثال زد:

مورد اول: تشریع مرحله ای حرمت خمر؛ که عبارتند از:

مرحله‌‌ی اول: در باب خمر، ابتداء خدای تبارک و تعالی" می‌فرماید: (یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَکْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا)(بقره 219) ابتداء وقتی مردم از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) راجع به شراب سؤال کردند؛ آن زمان هم در عرب جاهلی خوردن شراب خیلی مرسوم بود، فرمود: (مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَکْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا) هم ضررهایی و هم منافعی دارد.

مرحله‌‌ی دوم: در مرتبه بعد فرمود: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُکَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ) نساء 43 وقتی مست هستید نماز نخوانید؛

مرحله‌‌ی سوم: در مرحله بعد فرمود: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأَنْصَابُ وَالأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ) مائده 90 این حرمت خمر در مرحله‌ی سوم بود. حالا بعضی‌ها یک مقدار بیشتر دقّت کردند و برای تحریم خمر چهار مرحله درست کردند. به هر جهت حرمت خمر تدریجی بوده.

مورد دوم: تشریع مرحله ای حرمت ربا؛ نظیر این معنا را در باب «ربا» هم بعضی از مفسرین در ذهنم هست، همچون مرحوم علامه طباطبائی(قدس سره)، نظیر آنچه در باب خمر است، در باب ربا هم فرمودند.

مورد سوّم: تشریع مرحله ای وجوب جهاد. بررسی چند نظریه پیرامون مراحل تشریع وجوب جهاد؛

در باب جهاد، چندین تقسیم وجود دارد که عبارتند از:

تقسیم اول: نظریه‌‌ی علامه طباطبایی(رحمه الله): حالا این جا یک تقسیم دو مرحله ای را مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله دارند و آن تقسیم این است که:

-مرحله ی اول: یک مرحله قتال مشروع نبوده اصلاً با کفار، جایز نبوده؛
-مرحله‌ی دوم: مرحله‌ی مشروعیّت قتال است، آن وقت این مرحله دوم را چهار صورت کردند که عبارتند از:

صورت اول: فقط قتال با مشرکین مکه.
صورت دوم: قتال با اهل کتاب است که آیاتش را بیان می‌کنیم.
صورت سوم: قتال با عموم مشرکین؛
صورت چهارم: قتال با مطلق کفار، چه مشرک و چه غیر مشرک.

پس این یک تقسیم‌ بندی است که ما بیائیم آیات جهاد را در قرآن بگوئیم، دو مرحله دارد، یکی، مرحله‌ای که قتال مشروع نبوده و مرحله دوم مرحله‌ای که قتال مشروع بوده آن هم به این خصوصیاتی که عرض کردیم.

تقسیم دوم: این است که بیائیم دایره تقسیم را یک مقداری بیشتر کنیم! بعضی اینطور فرمودند که:

-    مرحله اول: مرحله‌ی لزوم کف و خودداری از قتال؛
-    مرحله دوم: اذن در قتال نه وجوب قتال؛
-    مرحله سوم: جهاد دفاعی و وجوب جهاد دفاعی؛
-    مرحله چهارم: ترغیب در جهاد ابتدایی؛
-    مرحله پنجم: مثلاً وجوب جهاد اتدایی.
یک چنین تقسیمی هم در بعضی از کلمات آمده که بیان می‌کنیم.

بررسی مراحل تشریع آیات جهاد، از منظر علامه طباطبایی رحمه الله؛

ابتدا کلام مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله را نقل کنیم که چقدر این مرد الهی که رضوان خدا بر او باد. توفیقات فراوانی داشته است چرا که نسان وقتی انسان در محضر تفسیر مرحوم علامه رحمه الله می‌نشیند، تردید نمی‌کند که خدای تبارک و تعالی" به این مرد چه عنایتی کرده؛ یعنی نمی‌شود گفت مگر اینکه نوری را خداوند" در قلب او قرار داده، برای اینکه این آیات را به این نحو بیان فرموده و تفسیر کرده. به هر جهت ایشان در بحث آیات جهاد، می‌فرمایند:

خدای تبارک و تعالی در مرحله‌ی اول از شروع دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله، به مسلمین امر فرمود که از جنگ خودداری کنند یعنی پیامبرصلی الله علیه و آله و مسلمین در ابتداء حق جنگ کردن با کفار را نداشتند و مأمور به صبر در مقابل تمام اذیت‌های کفار بودند، کدام آیات؟ ایشان می‌فرماید:

بررسی آیات مربوط به مرحله ی اول؛

1. آیات، همین سوره کافرون است (قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ(۱) لَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ(2) وَلَا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْ بُدُ (3) وَلَا أَنَا عَابِدٌ مَّا عَبَدتُّمْ(4) وَلَا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ(5) لَکُمْ دِینُکُمْ وَلِیَ دِینِ (6)) این مشی پیامبر بوده، حق جنگ کردن نداشته، فرمود: «لَکُمْ دِینُکُمْ وَلِیَ دِینِ».

-2. در سوره ی مزمل آیه 10 که خدای تعالی" خطاب به پیامبرصلی الله علیه و آله می‌فرماید: «وَ اصْبرِْ عَلىَ‏ مَا یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلا» در مقابل این اذیت‌هایی که کفار به تو می‌کنند صبر کن.

3. آیه شریفه 77 از سوره مبارکه نساء است: (أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّواْ أَیْدِیَکُمْ) می‌فرماید ما به افرادی گفتیم که «کُفُّواْ»، گفته شد به افرادی که «کُفُّواْ أَیْدِیَکُمْ» دست نگه دارید، چکار کنید؟ با کفار جنگ نکنید (وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّکَاةَ) بعد می‌فرماید: (فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتَالُ إِذَا فَرِیقٌ مِّنْهُمْ یَخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیَةِ اللّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْیَةً).

4. باز آیات 109 و 110 از سوره مبارکه بقره که می‌فرماید: (وَدَّ کَثِیرٌ مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یَرُدُّونَکُم مِّن بَعْدِ إِیمَانِکُمْ کُفَّارًا) اهل کتاب دوست دارند که شما را از ایمان‌تان برگردانند: (حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم) به خاطر حسادتی که دارند: «مِّن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ» بعد خدا می‌فرماید: (فَاعْفُواْ وَاصْفَحُواْ حَتَّى یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ) شما عفو کنید، مدارا کنید، تا اینکه خدا فرمانی را برساند، (إِنَّ اللّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (109) وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّکَاةَ) گاهی اوقات این سؤال مطرح می‌شود که چه خبر بوده که خداوند" اول فقط می‌فرموده: نماز بخوانید و زکات بدهید، اصلاً دنبالش بحث جهاد یا بحث‌های دیگر نبوده، برای اینکه این در مراحل اولیه‌ی اسلام بوده، در مرحله‌ی اولیه اسلام، به دین، به قرآن، به اعجاز، به ‌آیات قرآن و به اسلام دعوت می‌کرد و می فرمود (قولوا لا إله إلا الله تفلحوا) و اساساً این روشن است که در همان روزهای اول اگر خداوند" پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحاب پیامبر را برای جهاد مأمور می‌کرد، تمام مسلمان‌ها قلع و قمع می‌شدند و از بین می‌رفتند، ولی ما می‌گوئیم اسلام اول آمد دعوت کرد، این ادعا که می‌گویند: «اسلام دین شمشیر است»، باطل است چرا که در پاسخ می‌گوئیم: «سیزده سال، پیامبر صلی الله علیه و آله در مکه در آن شدائد به سر برد اما بحث جهاد مطرح نشد، پس معلوم می‌شود که اسلام دین زور و جنگ نیست»!

پس این مرحله ی اول بوده. به تعبیر دیگر، مرحله اول، مرحله‌ی امر به صبر و تحمل و اینکه حق مجاهده کردن نداشتند. در این زمینه روایتی را محمد بن جریر طبری(224-310هـ ق) در «جامع البیان فی تفسیرالقرآن» معروف به «تفسیر طبری» از ابن عباس نقل می‌کند و می‌گوید «إن عبدالرحمن بن عوف و اصحاباً له أتوا النبی صلی الله علیه و آله» عبدالرحمن و یاورانش آمدند خدمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله عرض کردند: «یا رسول الله کنا فی عزّ و نحن مشرکون» آن زمانی که ما مشرک بودیم در عزت به سر می‌بردیم و کسی حق نداشت به ما اهانت کند و حرف بدی بزند «فلما آمنّا صرنا اذلة» وقتی ما ایمان آوردیم ذلیل شدیم «فقال صلی الله علیه و آله إنّی امرت بالعفو»؛ پیامبرصلی الله علیه و آله در جواب فرمود من فعلاً مأمور به عفوم «فلا تقاتلوا» فعلاً دست به شمشیر نبرید «فلما حوّله الله إلی المدینة امر بالقتال»‌، این مرحله اول است، این مرحله در ذهنتان باشد، این اشکالی که مسیحی‌ها و ... می‌کنند می‌گویند: اسلام دین جنگ است به ایشان باید گفت که اینگونه نیست؛ چون مرحله‌ی اول اسلام ی عینی سیزده سال، ویژگی¬هایی دارد که گذشت.

بررسی آیات مربوط به مرحله ی دوم

در مرحله دوم که آیات قتال است. چهار صورت وجود داشت.
-صورت اول: با خصوص مشرکین مکه بوده، این آیه سوره مبارکه حج (أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ) شأن نزول آیه اینست که آمدند خدمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله عرض کردند کفار ما را مجروح می‌کنند ما چکار کنیم؟ بعد این آیه نازل شد که برخی می‌گویند اولین آیه‌ای که در باب قتال نازل شده این آیه است، آیه‌ی چهلم از سوره حج؛ «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ» البته در اینکه اولین آیات جهاد کدام آیه است بین مفسرین دو قول وجود دارد.

قول اول: اینست که می‌گویند همین اذن للذین یقاتلون است.

قول دوم: آیه 190 از سوره مبارکه بقره است (وَقَاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللهَ لاَ یُحِبِّ الْمُعْتَدِینَ) برخی گفته‌اند این اولین آیه‌ای است که در باب قتال و جهاد نازل شده.

به نظر ما اصلاً واضح است، اینطور نیست که بگوئیم خیلی هم دقت می‌خواهد! هر دو قول درست است برای اینکه آن آیه اذِنَ وجوب نیست بلکه مجرّد اذن است، «رفع المنع» است، اینکه ما مراحل جهاد را می‌گوئیم خوب دقت کنیم، فقط نمی‌خواهیم تاریخ بگوئیم یا سیر نزول آیات را بگوئیم، بعداً ببینید چه استفاده‌ای خواهیم کرد که دیگران که به این نکته توجه نکردند در چه اشتباهی افتادند، می‌گوئیم یک زمانی جهاد در اسلام ممنوع بوده، مأمور به صبر بودند، بعد مرحله به مرحله آمده وجوب پیدا کرده، مرحله اول جوازش را خدا فرموده: (أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا) بعد از این مرحله فرمود: (وَقَاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) پس این دو تا قابل جمع است، یعنی او «مجرّد الاذن» و «مجرد الترخیص» است و اجازه داده شد اما این (قَاتِلُواْ) امر است و مرحله‌ی وجوب است.

مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله می‌فرماید: در مرحله‌ای که قتال تشریع شد یا جوازاً یا وجوباً، یک مرحله اولش نسبت به خصوص مشرکین مکه بوده، طبیعی است چون اولین گروهی که با رسول خدا صلی الله علیه و آله جنگ را آغاز کردند و به دنبال قلع و قمع مسلمان‌ها بودند مشرکین مکه بودند که می‌فرماید این آیه (أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ) و همین آیه‌ای که خواندیم (وَقَاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) اینها مربوط به مشرکین مکه است.

صورت دوم: آیاتی در قرآن داریم در مورد قتال با اهل کتاب است؛ واقعاً وقتی اینطور آیات را انسان دسته‌بندی می‌کند می‌فهمد که چقدر فقهای بزرگوار ما آنچه که آمدند در فقه فرمودند مطابق با قرآن بوده، یک آیاتی داریم در مورد مشرکین مکه که می‌فرمایند قاتلوهم، یک آیاتی داریم در مورد اهل کتاب (قَاتِلُواْ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَلاَ بِالْیَوْمِ الآخِرِ وَلاَ یُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللهُ وَرَسُولُهُ وَلاَ یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ حَتَّى یُعْطُواْ الْجِزْیَةَ عَن یَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ)(سوره توبه آیه 29)؛ این آیه مربوط به جهاد با اهل کتاب است، خدا می‌فرماید اهل کتاب ایمان واقعی به خدا و قیامت ندارند، آنچه خدا" و رسولصلی الله علیه و آله حرام کرده را حرام نمی‌دانند، شراب حرام است و مع ذلک اینها می‌خورند، زنا حرام است و مع ذلک اینها انجام می‌دهند، این آیه مربوط به اهل کتاب است، بعد می‌فرماید: «قَاتِلُواْ الَّذِینَ ...» تا زمانی که (حَتَّى یُعْطُواْ الْجِزْیَةَ) در مورد مشرکین می‌فرماید: (و قتلوهم حتى لا تکون فتنة) در مورد اهل کتاب می‌فرماید: (قَاتِلُواْ الَّذِینَ ... حَتَّى یُعْطُواْ الْجِزْیَةَ عَن یَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ) یعنی همان مطلبی که فقها می‌گویند: فرق جهاد ابتدایی با مشرکین با جهاد ابتدایی با اهل کتاب اینست که به مشرک می‌گویند یا اسلام بیاور که این روشن است، نمی‌گوئیم الآن شمشیر بالای سرت است، یا همین الآن اسلام بیاور یا کشته شو! جهان ابتدایی را همه فقهایی فرمودند مشروط به دعوت به اسلام است، باید قبلش پیامبر یا امام مسلمین کسی را به آن قوم بفرستد، آیات و ادله را ببرند، بعد اگر قبول نکردند یُقتَل. اما در مورد اهل کتاب مسئله‌ی اعطای جزیه است، این هم مرحله دوم.

صورت سوم: ما آیاتی داریم که قتال با عموم مشرکین است و دیگر اختصاصی به مشرکین مکه ندارد، می‌فرماید (فاقتلو المشرکین حیث وجدتموهم) هر جا مشرکین را پیدا کردید بکشید (وقاتل المشرکین کافّه) تمام مشرکین، هر کسی که عنوان مشرک را دارد، که این کما یقاتلونکم بحث دارد که ما این جزئیات آیات را بحث می‌کنیم فقط می‌خواهیم سیر تشریع جهاد را بیان کنیم

صورت چهارم: قتال با کافر است مطلقا؛ چه مشرک، چه اهل کتاب، آیه 123 سوره توبه (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ قَاتِلُواْ الَّذِینَ یَلُونَکُم مِّنَ الْکُفَّارِ وَلِیَجِدُواْ فِیکُمْ غِلْظَةً)  که می‌فرماید هم مغالطه کنید و هم (وَلِیَجِدُواْ فِیکُمْ غِلْظَةً) باید اینها ببینند که شما در راه خودتان شدید هستید، این نحوه تقسیمی است که مرحوم علامه کرده، حالا ببینید ما بعضی از ایات را که مرحوم علامه اشاره نفرمودند، آیاتی داریم بر اینکه اصلاً کاری به کافر و اهل کتاب، یعنی متعلّقی برایش ذکر نکرده، ( کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَ هُوَ شَرُّ لَکُمْ )، این خودش یکی از آیات محکم در باب جهاد است، با لفظ کُتِبَ آمده، دیگر بحث اُذِنَ نیست، کُتِبَ از صیغه‌ی امر دلالتش قوی‌تر است، مثل «کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم»، یعنی این نوشته و ثبت شده و دیگر قابل بهم زدن نیست، ظهورش در وجوب قوی‌تر است، در اصول خواندید آیا جمله خبریه در مقام انشاء ظهورش در وجوب بیشتر است یا امر؟‌

این یکی از آیاتی است که متعلق ندارد، برای اینکه بعضی از این نویسندگانی که در باب جهاد ابتدایی قلم زدند، گاهی اوقات می‌گویند این قاتلوهم مثلاً یعنی آنهایی که دارند با شما جنگ می‌کنند، می‌گوئیم «کتب علیکم القتال»، قتال به عنوان یک واجب ابتدایی واجب شده، آن وقت ببینید فقیه مثل شیخ اعظم طوسی، شیخ الطائفه، عباراتی که من دیروز خواندم که عرض کردم آقایان حوصله کنند و گوش کنند فقط نمی‌خواهیم وقت بگذرانیم، آدم باید ببیند فقها در مرحله‌ی اول وقتی می‌خواهند به قرآن استدلال کنند به کدام آیه تمسّک کردند، آیا فقها اول آمدند به «قاتلوا فی سبیل الله الذین یقاتلونکم» استدلال کردند یا به «کتب علیکم القتال» استدلال کردند؟ ملاحظه کردید در عبارات، عمدتاً به همین «کتب علیکم القتال» استدلال کردند، که این «کتب علیکم القتال» هم در سوره مبارکه بقره آیه 216 است

صورت پنجم از منظر مختار: ما یک مرحله دیگر داریم که بعد از اینکه اجازه داده شد، بعد از اینکه واجب شد، حالا یا جهاد دفاعی‌اش یا ابتدائی‌اش، پیامبر مأمور شد به اینکه مردم را ترغیب به جهاد کند (یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ)(65 انفال) البته وقتی خدا خودش واجب می‌کند یک راهکارهایی هم قرار می‌دهد که فرمود اگر شما بیست نفر باشید بر دویست نفر غلبه می‌کنید. (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَا لَکُمْ إِذَا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأرْضِ أَرَضِیتُمْ بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فِی الآخِرَةِ إِلا قَلِیلٌ)(انفال 38) آن آیه معروفی که در رسائل و کفایه خواندید (وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ) که می‌دانید آنجا بحث اینست که این نفر برای علم است یا جهاد؟ که قول صحیح ما هم بحث را در بحث حجّیت خبر واحد مفصل بحث کردیم که آیه مربوط به جهاد است، پس اینها را هم می‌توانیم جزء همین مراحل قرار بدهیم، ما هنوز به استدلال نرسیدیم و داریم نقل می‌کنیم.

مرحوم علامه(رحمه الله) بعد از اینکه این مراحل را بیان کردند سه چهار نکته بیان کردند که حیف است این را نقل نکنیم.
 

وصلی الله علی محمد و آله الطاهرین