جهاد ابتدایی - جلسه 14

تاریخ برگزاری جلسه: 1391/5/23
رد احتمالات اول و سوم پیرامون قید بودن فراز الذین یقاتلونکم و احتمال منافات داشتن تدریجی بودن با نسخ - بیان نتیجه ی نهایی از طائفه ی اول آیات

بسم الله الرّحمن الرّحیم
الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین

یادآوری: پذیرش کبرای کلی وجود و جواز نسخ در قرآن
بحث در آیات شریفه سوره بقره بود، نکاتی را در مورد این آیات بیان کردیم و بحث به اینجا رسید که آیا در این آیات نسخی واقع شده یا خیر؟ به صورت کبروی اثبات کردیم که نسخ در قرآن کریم هم امکان دارد و هم امکان واقع شدن دارد و یک قدر متیقّن از نسخ هست که آن «نسخ القرآن بالقرآن» است؛ یعنی یک آیه‌ای ناسخ آیه‌ی دیگری قرار بگیرد. حالا این کبری روشن شد.

بررسی نمونه ای از وقوع نسخ در طائفه ی اول آیات جهاد
در این آیات شریفه روشن است که نسخ واقع شده به مواردی از این دست در طائفه ی اول آیات عنایت فرمایید:

مورد اوّل: خود این آیه (وَقَاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) بقره 190 ناسخ آن آیاتی است که دلالت بر وجوب صفح و عفو دارد.

مورد دوّم: آیاتی که دلالت داشت بر این که (وَدَعْ أَذَاهُمْ) (احزاب48) البته مرحوم عروسی حویزی(ره) در تفسیر «نور الثقلین» در جلد یک صفحه 178 آمده است که: «روی عن ائمتنا(ع) عن هذه الآیة ناسخةٌ لقوله کفوا ایدیکم» این هم یک نسخ دیگر.

حالا دو نکته‌ اینجا لازم است قبل از مطلب به عرض برسانیم و آن اینکه:

نکته اول: قول به نسخ موقوف به روایت نیست، بلکه در صورت وجود کمال تنافی بین دو آیه و عدم وجود روایت در مورد نسخ، راهی غیر از نسخ نیست

اگر ما روایتی هم درباره ی نسخ نمی‌داشتیم، و یا به تعبیری دیگر، آیا حتماً باید یک روایتی بیاید دلالت کند بر این که یک آیه‌ای ناسخ آیه دیگر است، یا این که اگر روایت هم نباشد ما اگر دیدیم دو آیه در دو زمان نازل شده و بین این ها تنافی وجود دارد، قابل جمع نیست و مسئله‌ی اطلاق و تقیید، عام و خاص وجود ندارد در این جا راه دیگری وجود ندارد، غیر از این که قائل به نسخ شویم.

پس می‌خواهیم این نکته را عرض کنیم که ما ولو، از روایت به عنوان تأیید برای نسخ استفاده می‌کنیم، اما این طور نیست که قول به نسخ، موقوف و مشروط به روایت باشد؛ از این رو، اگر ما روایتی هم در این جا نمی‌داشتیم، می‌گفتیم این دو آیه کمال تنافی بین‌شان هست، یکی آیه‌ دال بر وجوب کفو است (کُفُّواْ أَیْدِیَکُمْ) نساء 77 و یک آیه هم امر به قتال است: (وَقَاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) بقره 190 لذا راهی وجود ندارد، غیر از این که نسخ را قائل شویم، حالا این روایت هم خودش مؤیّد برای نسخ است و گفتیم در این آیات شریفه، این مقدار نسخش مسلم است.

نکته دوم: ممکن است ناسخ متعدّد باشد و منسوخ واحد

و این نکته را عرض کنیم ممکن است ناسخ متعدّد باشد و منسوخ واحد باشد، این امکانش وجود دارد، در باب نسخ، اینطور نیست که بگوئیم حتماً ناسخ، باید یک آیه واحد باشد، ممکن است دو الی چند آیه، ناسخ یک آیه واقع شوند، این روشن است.

بررسی نظریه ها در مورد احتمالات پیرامون طائفه ی اول آیات

بررسی نظریه ی نخست یا قید بودن فراز الذین یقاتلونکم
حالا اگر ما آمدیم این (الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) را قید قرار دادیم (وَقَاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) آیا می‌توانیم بگوئیم آیاتی که به صورت مطلق آمده، ناسخ او است؟ در سوره بقره، در همین آیه 191 آمده است (وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ) و در سوره توبه آمده است (قَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَافَّةً کما یقاتلونکم کافة) باز (فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ)6 توبه آیا اگر آمدیم (الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) را قید قرار دادیم.

مناقشه بر نظریه ی نخست از منظر مختار: قید بودن مردود است، ولی بر فرض پذیرش، دو راه حل برای دفع آن وجود دارد
که در ذهن شریف‌تان هست ما این نظریه را نپذیرفتیم. لذا طبق این احتمال دو ادعا و دو راه حل از منظر مختار برای دفع آن وجود دارد: که عبارتند از:

ادّعای اول: جریان قاعده ی نسخ
حال اگر (الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) قید قرار بدهیم می‌گوئیم آیه 191 می‌فرمایند با کسانی که با شما جنگ می‌کنند فقط بجنگید، مقاتله کنید با آنهایی که با شما قتال می‌کنند. اما آیه بعد می‌فرماید «فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ» یا در سوره توبه چند آیه دیکر آمده. حال اگر کسی در اینجا بگوید ما (وَقَاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) را می‌آئیم مقیّد برای آن آیات بعد، قرار می‌دهیم، یعنی در آیات بعد دارد (وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ) این ضمیر «هم» در اینجا اگر (الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) را قید قرار دادیم یعنی «وَاقْتُلُو» این مقاتلین را هر جا پیدا کردید.

راه حلّ ادعای اول: حتی در این صورت، آیات عام، ناسخ قید هستند

روشن است که در اینجا دوران امر بین این است، یا این آیات را ناسخ آن (وَقَاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) قرار دادید که اگر ناسخ قرار دادید به این معناست که خدای تبارک و تعالی اول فرموده: «با آنهایی که با شما جنگ می‌کنند بجنگید»، بعد آمد این قید را برداشت و فرمود: «هر جا پیدایشان کردید کفار را بکشید»! که اگر ناسخ قرار دادیم این طور بشود.

ادّعا ی دوم: جریان قاعده ی مطلق و مقید
این است که (الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) را قید این اطلاقات بعد قرار بدهیم بگوئیم این آیاتی که می‌گوید (فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ) یا (قَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً) اینها مطلق است و (الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) قید برای آن است. و از همین جا برخی مثل صاحب آن کتاب «جهاد در اسلام» ادعای این را دارد که در قرآن ما دو دسته آیات داریم یک آیات (الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) دارد که قید است، آیات دیگری هم داریم که مطلق است، مثل همین (قَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً) یا (وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ) این (یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ جَاهِدِ الْکُفَّارَ وَالْمُنَافِقِینَ وَاغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ)73 توبه بعد گفته ما باید قاعده‌ی مطلق و مقیّد را در تمام این آیات جاری کنیم! و نتیجه بگیریم که در قرآن کریم فقط خدای تبارک و تعالی تشریع فرموده مقاتله‌ی با کفاری که با مسلمان‌ها جنگ می‌کنند، اما اگر یک کفاری هستند که کاری به کار مسلمان‌ها ندارند و اذیت و جنگی ندارند، قرآن دلالت بر مشروعیّت مقاتله‌ی با اینها ندارد، این هم یک ادعاست در اینجا.

البته شما این نکته را در اصول خواندید که: «الخاص مخصصٌ للعام و إن کان مقدّماً» یعنی اگر الآن گفتند: «لا تکرم الفساق من العلماء» بعد گفتند: «اکرم العلماء» در اینجا اگر عام زماناً بعد از خاص صادر شود خاص مقدّم، مخصص عام مؤخر است، یعنی اگر مقیّد زماناً قبل از مطلق صادر شود مطلق را تقیید می‌زند، این یک امر مسلمی است و کسی هم درباره ی آن تردید نمی‌کند، ولی در نسخ، ناسخ باید مقدّم باشد، یعنی مقدّم نمی‌تواند ناسخ موخر باشد و این یکی از فرق‌های بین تخصیص و نسخ است.

راه حلّ ادعای دوم: حتی در این صورت، طبق مبنای مشهور اصولیون، عامِ ناص، عرفاً قابل تخصیص نیست و تصادفاً آیه از این قبیل است.

پس بحث این است که آیه ظهور در قیدیّت دارد و می‌فرماید : (وَقَاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) این (الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) قید است، آیا این می‌تواند آیات مطلق را تقیید بزند یا خیر؟ ما اینجا فقط یک نکته داریم در ردّ این مطلب و آن این که در عام و خاص، دو گونه عام داریم:

عام ظاهر: یک وقت، یک لفظی ظهور در عموم دارد، می‌گوییم: «اکرم العلماء»، در اینجا «العلما» جمع محلی به الف و لام است و ظهور در عموم دارد

عام ناص: یک وقتی است که یک لفظی، نصّ در عموم است، اگر مولا آمد گفت: «أکرم کل عالمٍ» بعد تأکید کرد «جمیعهم»، در این جا چنین تاکیدی اصلاً نص در عموم می‌شود، اینجا دیگر قابل تخصیص نیست عرفاً. و ما نحن فیه یعنی در بحث آیات جهاد تصادفاً همین طور است، در این آیات جهاد در بعضی آیاتش می‌فرماید: (قَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً) همه‌شان را، یعنی همه‌ی مشرکین چه آنهایی که با شما جنگ می‌کنند و چه آنهایی که جنگ نمی‌کنند!‌ (وَاقْتُلُوهُمْ) اگر همین اندازه بود که خیلی خوب می‌گفتیم این ضمیر هم برمی‌گردد به همان‌هایی که دارند با شما جنگ می‌کنند بعد می‌گوید: (حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ) یا (حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ) یعنی هر جا یک مشرکی را پیدا کردید بکشید، یعنی چه با شما جنگ کند و چه نکند؟ بعبارةٍ اُخری عرف اینجا دیگر قاعده‌ی عام و خاص و اطلاق و تقیید را جاری نمی‌کند.

تبیین و توضیح راه حل ادعای دوم، در ضمن بیان دو مبنا
به دیگر سخن لازم است یک مقدار، به بحث اصولی این مطلب اشاره کنیم. از این رو خواهیم گفت که در زمینه عام قابل تخصیص دو مبنا در اصول وجود دارد:

«مبنای اول یا مبنای مشهور: عامِ ناص، عرفاً غیر قابل تخصیص است
چه این که در میان اصولیین، کثیری از ایشان می‌گفتند: «الخاص یخصّص العام لأنّه ناصٌّ» به طور مثال: اول گفته «اکرم العلماء» و بعد گفته: «لا تکرم زیداً» چون اسم زید در «العلماء» یا جمله ی اول، دلالت ظهوری بر زید دارد، اما اسم زید جمله ی دوم یا «لا تکرم زیداً» دلالت ناصی یا تصریحی دارد، در اینجا مشهور اصولیون می‌گویند: «الخاص یخصص العام لأنه ناصٌ»؛ خیلی از اصولیین این مبنا را دارند.

تبیین راه  حل طبق مبنای مشهور: عام طبق این مبنا، ناسخ خاص می شود و آیات جهاد از این قسم است
بنابراین طبق این مبنا، می‌گوئیم اگر یک جایی عام، ناص شد، مثل آیات جهاد؛ همانند آیه ی «قَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً» در اینجا ‌«الْمُشْرِکِینَ» خودش جمع محلی به الف و لام است و نیاز نبود که بگوید «کَافَّةً»، بعد می‌فرماید: «حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ» یا «حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ» اینها دلایل معنایش این است که این عام، به صورت ناص است و اگر این طور شد، نمی‌توان گفت: «الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ» ، مقیّد آن است، بلکه باید بگوئیم این عام، ناسخ آن مقیّد است، ناسخ آن خاص است، یعنی اول فرموده اگر با شما قتال کردند با آنها بجنگید و بعد می‌فرمایند نه، اینها استحقاق بالاتر از این را دارند، هر جا پیدایشان کردید اینها را بکشید، اصلاً به هیچ وجهی، قاعده‌ی اطلاق و تقیید در این جا جریان پیدا نمی‌کند و واقعاً آدم تعجب می‌کند که اگر یک کسی اصول را در همین حدّ کتاب «معالم الاصول»، یا در حدّ کتاب اصول فقه واقعاً بخواند، قائل به این قول نمی‌شود، یعنی اینکه بگوئیم این مقید، آیات را تقیید می‌زند.

باز هم این نکته را عرض کنیم که ممکن است یک آیه قید باشد و ده آیه، مطلق باشد؛ در این موارد، باز هم از نظر اصولی یک آیه می‌تواند ده آیه دیگر را تقیید بزند، اینها درست است، یعنی کسی نیاید در مقابل این قول بگوید یک آیه‌ی قید وجود دارد و ده تا آیه داریم مطلق است، باشد! از نظر اصولی اگر ده تا عام داریم یک قید، اولی می‌تواند با یک کلام بیاید تمام اینها را تقیید بزند؛ ولی بحث این است که ملاک تقیید و تخصیص این است که «خاص باید ناص باشد نه عام. در حالیکه الآن در ما نحن فیه، عام، ناص است و می‌گوید هر جا اینها را دیدید همه‌شان را بکشید.

«مبنای دوم یا نظریه ی شاذّ»: عام ناص، قابل تقیید است
حالا اگر کسی یا کسانی مبنای مشهور را در اصول، قبول نکنند و آمدند گفتند مبنای دوم اظهر و ظاهر است، یعنی بحث ناص را کنار بگذاریم.

تبیین راه  حل طبق نظریه ی شاذّ: عام طبق این مبنا، ظهورش اقوا از خاص بوده و لذا مقدم است.

حتی در این صورت نیز، به قائلین به این قول خواهیم گفت که: آیات عام، اظهر از آن آیه است؛ به دیگر سخن: اولاً: در آن آیه احتمال قوی که ما قبول کنیم این است که این قید نباشد! ثانیاً: بر فرض که قید باشد، ظهور عام در عموم اگر اقوای از ظهور خاص در خصوص باشد، باز عام مقدّم است؛ شما ببینید اصلاً بحث عام و خاص یک امر عرفی است و یا بحث اطلاق و تقیید، یک امر عرفی است، الآن اگر مولا به یک کسی بگوید: «شما اگر دیدید زید لباس طلبگی‌اش را پوشیده او را اکرام کنید». حال اگر مولا بعد از یک مدتی بگوید: «زید را اکرام کنید هر طوری که دیدید»! در اینجا عرف می‌گوید پس مولا از آن حرف قبلی خود دست برداشته است و این آیات جهاد ابتدایی نیز، همین طور است، لذا باز می‌توانیم بگوئیم این آیاتی که می گوید: (حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ) یا (حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ) یا (قَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً)، ناسخ آن آیه است اگر مسئله‌ی قیدیّت در کار باشد. این پاسخ هم راجع به مبنای دوم.

البته محققینی که قصد مراجعه درباره ی اقوال و کتبی دارند که در آن بحث ناسخ بودن این آیات آمده یعنی آیات (قَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً) یا (وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ) یا (فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ) می توانند به این کتب مراجعه کنند چه اینکه این مطلب در میان اهل سنت، در «نواسخ القرآن» عبد الرحمن بن علی بن محمد بن علی بن جوزی(508-597هـ ق) و «الجامع فی احکام القرآن» محمد بن احمد انصاری قُرطُبی(م671هـق) آمده که قائل به همین نسخ است. و در میان پیروان اهل بیت(ع) در بعضی روایات ما هم آمده و اشاره‌ای به این مطلب ذکر شده.در بعضی از تفاسیر فارسی هم شاید ببینید که البته اصل مطلب مال خودشان نیست و از کلمات بزرگانی مثل مرحوم علامه طباطبایی(ره) یا دیگران گرفته شده است.

بررسی نظریه ی سوم یا تدریجی بودن نزول آیات جهاد
آیا اگر ما در باب آیات جهاد قائل به تدریجیّت شدیم، گفتیم آیات جهاد مثل آیات تحریم خمر تدریجاً نازل شده، آیا تدریجیّت منافات با قول به نسخ دارد؟

علامه طباطبایی(ره): تدریجی بودن منافات با قول به نسخ دارد
از کلمات مرحوم علامه طباطبایی(ره) همین استفاده می‌شود، مرحوم علامه طباطبایی(ره) تقریباً می‌خواهند همین را می خواهد بفرمایند که این مرحله به مرحله بوده، لذا نسخ هم در کار نیست!

مناقشه بر نظریه ی علامه طباطبایی(ره) از منظر مختار؛ غیر از آیات خمر، تدریجی بودن موید نظریه ی نسخ است و ما نحن فیه ظهور در تدریجیت دارد
ولی به نظر می‌رسد که ما اگر قائل شدیم آیات جهاد تدریجی بوده در آن اصل هم نسخ، راه دارد، به اینکه می‌گوئیم اول خداوند فرموده (کُفُّواْ أَیْدِیَکُمْ)، بعد فرموده (أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا)، بعد فرموده (وَقَاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ)، بعد فرموده: (قَاتِلُواْ الَّذِینَ یَلُونَکُم مِّنَ الْکُفَّارِ)،123 توبه بعد هم فرموده «قَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً»، هر مرحله‌ای ناسخ مرحله‌ی قبل است؛ پس اتفاقاً تدریجی بودن سازگاری دارد و مؤیّد ناسخیّـت است.

البته ما یک مواردی داریم تدریجی هست و نسخ هم در آن راه ندارد، در آیات خمر خدای تبارک و تعالی اول فرموده: «یسألونک عن الخمر و المیسر قل فیهما اثمٌ کبیر و منافع للناس» اما تحریم نکرده، بعد فرموده: (لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُکَارَى) 43 نساء بعد هم فرموده (إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ) 90مائدة چون این مرحله با مرحله قبلی منافات ندارد،‌ در مرحله اول فرمود (یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَکْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا) بقرة 219 مرحله بعد هم فرمود: (لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُکَارَى) که منافاتی ندارد، مرحله آخر هم فرمود حرام است، باز منافاتی ندارد. اما در ما نحن فیه اگر قائل به تدریجی بودن شدیم که هست و ظهور در تدریجیّت دارد، اینجا باید مسئله‌ی نسخ را به وضوح بپذیریم و مفرّی از آن نیست.

نتیجه  گیری نهایی از آیات طائفه اول
از این آیات مسئله‌ی جهاد ابتدایی را به خوبی استفاده کردیم، مخصوصاً در این آیات تعلیل بود (وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَکُونَ فِتْنَةٌ و یکون الدین لله)، ما گفتیم اصلاً دو غایت برای جهاد ابتدایی در این آیات ذکر شده؛ اول این که فتنه نباشد؛ و دوم این که دین برای خدا باشد و دین دیگری در جامعه نباشد. البته راجع به کلمه ی «فتنه» نیز، بحث زیاد کردیم و ولو روایت معتبر هم در این زمینه وارد شده که مراد از فتنه، شرک است، ولی ما گفتیم بدون روایات و صرفاً با استفاده از آیات قرآن و آن آیه سوره نساء استفاده کردیم که مراد از فتنه، «شرک» است و این تفسیر از صدر اسلام بوده است، نه آن طوری که صاحب کتاب «جهاد در اسلام»، عبارتش را قبلاً خواندیم، که گفته بود: «ظن قوی من این است که از به مرور و از برخی از تفاسیر وارد شده» که  گفتیم خیر از صدر اسلام بوده و آیات به خوبی دلالت بر جهاد ابتدایی دارد و اگر (الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ) را قید گرفتیم این آیه‌ی اول می‌شود جهاد دفاعی، آیات بعد می‌شود جهاد ابتدایی و باز هم از آیات می‌توانیم جهاد ابتدایی را استفاده کنیم. اگر «الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ» را قید گرفتیم مفهومش این می‌شود که با آنهایی که با شما مقاتله نمی‌کنند نجنگید، ولی آیات بعد به عنوان ناسخ می‌آید که جهاد ابتدایی هم هست و با آنهایی که با شما نمی‌جنگند هم بجنگید. و مجدداً این نکته را برای چندمین بار تکرار می‌کنم چون نکته‌ی خیلی مهمی است و آن این است که جهاد ابتدایی که در اسلام مشروع شد یک مقابله به مثلی است با سیاست کفار و مشرکین، کفار و مشرکین «الی یوم القیامة» نه فقط در زمان رسول خدا(ص)، بلکه «الی یوم القیامة» سیاستشان این است که آنهایی که متدیّن شدند را از دین اسلام به همان حالت شرک و کفر برگردانند و لذا اسلام هم آمد همین سیاست را در مقابل خود آنها، گرفت که یا آنها بیایند مسلمان‌ شوند و منطق قوی اسلام را ببینند بپذیرند یا باید کشته شوند، اینطور نبود که ابتدا اسلام بیاید مسئله‌ی اسلحه را مطرح کند، مسئله‌ی جنگ را مطرح کند، به زور بخواهد دین را به دیگران تحمیل کند که بحث‌های مفصلی دارد مخصوصاً در آیه (لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ) بقرة255 که اگر توفیقی باشد انشاء الله بیان می‌کنیم. این نتیجه‌ی آیات سوره بقره بود.

جلسه ی آتی ادامه بحث و بررسی طائفه ی دوم آیات
آیه بعد که می‌خواهیم عنوان کنیم آیات 36 تا 40 از سوره مبارکه انقال است: (تَکْفُرُونَ(35) إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبیلِ اللهِ فَسَیُنْفِقُونَها ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُونَ وَ الَّذینَ کَفَرُوا إِلى‏ جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ(36) لِیَمیزَ اللهُ الْخَبیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ یَجْعَلَ الْخَبیثَ بَعْضَهُ عَلى‏ بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمیعاً فَیَجْعَلَهُ فی‏ جَهَنَّمَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ(37) قُلْ لِلَّذینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ وَ إِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلینَ(38) وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللهَ بِما یَعْمَلُونَ بَصیرٌ(39) وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ مَوْلاکُمْ نِعْمَ الْمَوْلى‏ وَ نِعْمَ النَّصیرُ(40)) مطالعه کنید تا جلسه آتی ان شاء الله

وصلی الله علی محمد و آله الطاهرین