جهاد ابتدایی - جلسه 26

تاریخ برگزاری جلسه: 1391/9/29
موضوع: ادامه بررسی پنجمین طائفه از آیات دال بر مشروعیت جهاد ابتدایی- تبیین نکات مهم در آیه71 تا 77 نساء دال بر جهاد ابتدایی - بیان نظرات مختار

بسم الله الرّحمن الرّحیم
الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین

ادامه‌ی بررسی آیات 71 تا 77 نساء؛
بحث در آیه 71 از سوره مبارکه نساء (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَکُمْ فَانفِرُوا ثُبَاتٍ أَوْ انفِرُوا جَمِیعاً)بود.

بررسی قسمت دوم آیه 71 نساء یا فراز «فانفروا ثباتٍ أو انفروا جمیعاً» ضمن دو نکته؛
تاکنون قسمت اول آیه را مورد بحث قرار دادیم تا این‌که رسیدیم به این فراز که (فانفروا ثباتٍ أو انفروا جمیعاً) حال باید مفردات این فراز نیز تبیین گردد؛ این مفردات عبارتند از:

نکته‌ی اول: بررسی مراد از «نفر»: به قرینه خذو حذرکم، «خروج برای جنگ» است؛
در این آیه مراد از «نفر»، خروج برای جنگ است؛ یعنی در کلام عرب برای خروج به جنگ تعبیر به نفر می‌شود «النفر و الخروج إلی الغضب»؛ البته در آیات دیگر قرآن مثلاً در آیه نفر، نفر برای تفقه در دین آمده، در آنجا قرینه دارد؛ ولی نفر در اینجا، برای خروج به جنگ است، به قرینه اینکه قبلش می‌فرماید: (خذوا حذرکم) اسلحه‌ی خودتان را بگیرید و آماده باشید یعنی خداوند متعال امر به رفتن به سوی جنگ می‌کند.

نکته‌ی دوم: بررسی مراد از «ثبات»: به معنای قطعه و دسته آمده است؛
بعد می‌فرماید (ثباتٍ) که عرض کردیم ثبات جمع «ثُبَه» و از ماده‌ی «ثَبَیَ» است، نه از ماده «ثَبَتَ»؛ (فانفروا ثباتٍ) پس (ثباتٍ) از ماده «ثَبَیَ» است و جمع «ثُبَه» به معنای قطعه و فرقه است، یعنی گروه گروه بروید، ‌یک گروه به یک طرف بروید و گروه دیگر به طرف دیگر و همچنین(أَوْ انفِرُوا جَمِیعاً) یا اینکه همه در حالی که مجتمع هستید به یک جهت واحده بروید، (فَانفِرُوا ثُبَاتٍ أَوْ انفِرُوا جَمِیعاً) این بستگی به اقتضای شرایط دارد که (ثباتٍ) بروید یعنی گروه گروه بروید یا (أَوْ انفِرُوا جَمِیعاً) یعنی همه به صورت مجتمع و با هم بروید.

نتیجه آیه 71 نساء از منظر مختار: آیه به خوبی بر وجوب نفر و جهاد ابتدایی دلالت دارد؛
در نتیجه این آیه، تردیدی در آن نیست که بر «وجوب نفر» دلالت دارد؛ زیرا خداوند متعال ابتداء فرمود است: (خذوا حذرکم) خودتان را مهیا کنید، اسلحه‌ی خودتان را آماده کنید بعد هم می‌فرماید: (فانفروا)، نفر واجب است. پس ما باشیم و این آیه شریفه، آیه به خوبی دلالت بر جهاد ابتدایی دارد، چه این‌که آیه نمی‌گوید: اگر کفار سراغ شما آمدند، شما دفاع کنید! تا ما از آن بخواهیم مسئله‌ی جهاد دفاعی را بفهمیم، خیر چنین نیست بلکه بحث ما فقط پیرامون  آیاتی است که بر جهاد ابتدایی دلالت دارد و این آیه نیز، از آیاتی است که به خوبی بر جهاد ابتدایی دلالت دارد.

بررسی آیه 72 نساء، ضمن تبیین دو نظریه اختلافی پیرامون مشارٌ الیه آیه و بیان نظر مختار؛
خداوند متعال در ادامه و در آیه بعد می‌فرماید: (وَإِنَّ مِنکُمْ لَمَن لَّیُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصَابَتْکُم مُّصِیبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللهُ عَلَیَّ إِذْ لَمْ أَکُن مَّعَهُمْ شَهِیدًا) از میان شما افرادی هستند که سُست‌اند و بُطی و کُندی دارند، «تبطئ» به معنای تأخیر در عمل است؛ اگر انسان، عملی را الآن باید انجام بدهد گفت حالا فردا انجام می‌دهم، این می‌شود «ابطاء» یا «تبطئ». حال خدای تبارک و تعالی در این آیه می‌فرماید: در میان شما مؤمنین، بعضی‌ها کندی دارند. البته اینجا یک اختلافی بین مفسرین پیرامون خطاب در این آیه هست؛ چه این‌که دو نظریه مهم در اینجا وجود دارد:

«نظریه‌ی مشهور»: مشارٌ الیه آیه، منافقین است؛
و کثیری از مفسرین گفته‌اند که این آیه اشاره دارد به منافقین، زیرا منافقین نسبت به مسئله‌ی جنگ کُند بودند و برای جنگ نمی‌رفتند.

«نظریه‌ی علامه طباطبایی(ره)»: به دو شاهد، مشارٌ الیه آیه، مومنین است؛
مرحوم علامه طباطبایی(ره) بر خلاف نظر اول می‌فرماید: نه، این آیه شریفه (وَإِنَّ مِنکُمْ لَمَن لَّیُبَطِّئَنَّ) اختصاص به منافقین ندارد، و این تفسیر، «تصرفٌ بلا وجه». ایشان می‌فرماید دو شاهد برای این نظر وجود دارد:

شاهد اوّل: صدر آیه و خطابات آیات بعدی؛
«هؤلاء من المؤمنین فی صدر الآیة»، شما ببینید آیه قبلی این بود (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا) یعنی از شما مؤمنین؛ بعد در آیات بعد نیز آمده است که (فَلْیُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللهِ...) نساء 74 و یا (وَمَا لَکُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ) نساء 75 که این‌ها همه مربوط به مؤمنین است و تمام آیات بعد نیز «تحریضٌ للمؤمنین» است، آن وقت در میان مؤمنین افرادی هستند که نسبت به این تکلیف الهی کُند هستند، این دلیل اول علامه طباطبایی(ره)  است که چون صدر آیه‌ی قبل و آیات بعد تماماً مربوط به مؤمنین است، پس این آیه‌ی (وَإِنَّ مِنکُمْ) نمی‌خواهد منافقین را بیان کند که بفرماید: منافقین نمی‌روند سراغ جنگ، بلکه می‌خواهد بفرماید که در میان مؤمنین، آدم‌های با ایمانی هم هستند ولی کُندی می‌کنند.

شاهد دوّم: ذیل آیه و آیات بعد؛
علامه(ره) در ادامه می‌فرماید: (فَإِنْ أَصَابَتْکُمْ مُصِیبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللهُ عَلَىَّ) شاهد دوم است؛ بر این اساس خدای تبارک و تعالی می‌فرماید: همین آدم‌هایی که برای جنگ نمی‌روند، اگر شما در جنگ گرفتار مصیبتی شدید و مجروح شدید، این‌ها می‌گویند (قد انعم الله علیّ) معلوم می‌شود که خداوند را قبول دارد که (إِذْ لَمْ أَکُن مَّعَهُمْ شَهِیدًا) من با آنها حضور نداشتم که این مصیبت، شامل حال من شود (وَلَئِنْ أَصَابَکُمْ فَضْلٌ مِنَ اللهِ) اگر غنیمتی در جنگ گیر شما بیاید (لَیَقُولَنَّ کَأَنْ لَمْ تَکُنْ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُ مَوَدَّةٌ) گویا بین اینها و شما هیچ مودّتی نیست، بعد چه می‌گویند؟ اینها هم از شما بودند، این‌ها باید می‌آمدند با شما، نباید حساب خودشان را از شما جدا کنند، ولی یک حرفی می‌زنند گویا یک گروه دیگری هستند؛ یعنی می‌گویند (یَا لَیْتَنِی کُنتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً)، اینها را مرحوم علامه(ره) قرینه می‌گیرد که این آیات اختصاص به منافقین ندارد.

نظریه‌ی مختار: حق با نظریه‌ی علامه طباطبایی(ره) است؛
به نظر مختار، حق با مرحوم علامه طباطبایی(ره) است؛ به عبارت دیگر، ما در این طائفه از آیات، قرینه‌ای بر اینکه این (لیبطّئنَ) را بخواهیم حمل بر منافقین کنیم نداریم، لذا از این آیه استفاده می‌شود که باید در مساله تفکیک قائل شد؛ چه این‌که گاهی اوقات:

اگر یک مؤمنی نسبت به بعضی از واجبات، یک کاهلی و سُستی نشان داد، نباید بلا فاصله به او بگوئیم تو منافقی و ایمان نداری؟! مثلاً در امتثال بعضی از واجبات، همچون روزه گرفتن، ابطاء و کوتاهی می‌کند، در حالی که حکم روزه و دستور خدا را قبول دارد، ولی در مقام امتثال ضعف دارد، به او مومن اطلاق می‌شود؛

ولی گاهی اوقات:
اگر ‌یک فردی هست که انجام ندادن دستورات الهی و سستی و کاهلی از جانب او، از باب این است که اعتقادی به آن‌ها ندارد، در این مورد، او منافق می‌شود یعنی (یؤمن ببعض و یکفر ببعض) اما یک وقت اعتقاد دارد، ولی در مقام امتثال سُست هستند، ما باید این راه را هم باز بگذاریم و گرنه هر کسی دیدیم یک تکلیفی از تکالیف الهی را انجام نداد، اینکه بلا فاصله بگوئیم «انت منافقٌ»، این درست نیست که بخواهیم این‌طور بگوئیم.

بنابراین این بیانی است که علامه طباطبایی(ره) در اینجا دارد بیان خوبی است و نظر ما نیز همین است.

بررسی نظریه‌ی ‌سیوطی در الدر المنثور: آیه 71 نساء، منسوخ به آیه 122 توبه است؛
سیوطی در تفسیر «الدرّ المنثور فی التفسیر بالماثور» در مورد آیه (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَکُمْ فَانفِرُوا ثُبَاتٍ أَوْ انفِرُوا جَمِیعاً) می‌گوید: «أخرج ابوداود فی ناسخه و ابن المنذر و ابن ابی حاتم و البیهقی فی سننه من طریق عطا عن ابن عباس» در مورد همین آیه «خُذُواْ حِذْرَکُمْ یقال نسخها و ما کان المؤمنون لینفروا کافة» این آیه می‌فرماید، همه بروند، منتهی یا (ثباتٍ) بروید یا (جمیعا) بروید. آن آیه می‌فرماید: (وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُواْ کَآفَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِّیَتَفَقَّهُواْ فِی الدِّینِ وَلِیُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ)

مناقشه بر نظریه‌ی صاحب الدر المنثور از منظر مختار و محقق خویی(ره): آیه 122 توبه ناسخ نیست و آیه 71 تا 77 دلالت بر جهاد ابتدایی دارد؛
ما بحث آیه‌ی نفر را هم در بحث ادله‌ی حجّیت خبر واحد و هم در بحث اجتهاد و تقلید، مفصل مورد بحث قرار دادیم؛ لذا بر فرض:

«عدم ارتباط آیه نفر با جهاد»؛ همچنان‌که برخی می‌گویند آیه ربطی به جهاد ندارد؛
در این صورت، آیه‌ی 122 توبه با آیه 71 سوره نساء‌اصلاً ارتباطی ندارد که بخواهد ناسخ این آیه باشد.

امّا بر فرض:
«ارتباط آیه نفر با جهاد»؛ همچنان‌که برخی که می‌خواهند بگویند به درد حجّیت خبر واحد یا به درد مسئله جواز تبعیّت قول لغوی نمی‌خورد، می‌گویند: این آیه هم مربوط به جهاد است؛ چه این‌که خداوند می‌فرماید: لازم نیست همه به جهاد بروند، بلکه یک عده بروند و یک عده‌ای بمانند، تا (لیتفقهوا) را هم‌طور دیگری معنا می‌کنند؛

در این صورت، اگر گفتیم آن آیه (وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُواْ) مربوط به باب جهاد است، آیا می‌تواند ناسخ این باشد؟‌جواب این است که خیر، نمی‌تواند ناسخ باشد؛ چون تنافی بین این دو آیه وجود ندارد تا ناسخ آن باشد.

البته لازم به ذکر است که یکی از راه‌هایی که ضربه‌ی سنگینی به قرآن زده شد، همین ادعاهای ناسخ و منسوخیّتی است که اهل سنت دارند، چقدر این‌ها آیات را می‌گویند: این آیه ناسخ آن آیه است و آن آیه منسوخ به این آیه است و یک کتاب آسمانی این همه بخواهد ناسخ و منسوخ داشته باشد، متجاوز از صد مورد که بیشتر هم شاید باشد، اصلاً خود همین موجب وهن این کتاب می‌شود. در نتیجه همانطور که محقق خوئی(ره) در تفسیر «البیان فی تفسیر القرآن» قائل‌اند:

اوّلاً: ما اصلاً نسخ در قرآن نداریم، مگر در یک مورد و آن هم در قضیه‌ی قبله؛ یا در یک مورد دیگری هم شاید باشد، که ما در کلمات ایشان پیدا کردیم و در جای دیگر هم یک مورد ایشان قبول کرده. البته در تفسیر «البیان فی تفسیر القرآن» هم سی و پنج یا شش مورد را می‌آورند که اهل سنت قائل به تنافی و نسخ‌اند، ولی ایشان اثبات می‌کنند که آیه 71 با آیه 122 توبه تنافی ندارد. پس دلالت این آیه بر وجود جهاد ابتدایی خیلی روشن است؛ لذا اولاً این آیه نسخ نشده است.

ثانیاً: سوره مبارکه نساء از آیه 71 تا آیه 77 آیاتش مربوط به جهاد است.

بررسی آیه 74 مبارکه نساء، ضمن چند نکته؛
از جمله آیات دال بر جهاد ابتدایی آیه 74 نساء است که خداوند متعال می‌فرماید: (فَلْیُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالْآخِرَةِ وَمَنْ یُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً) که در این زمینه چند نکته وجود دارد این نکات عبارتند از:

نکته‌ی اول: فراز «فلیقاتل»، دلالت بر وجوب جهاد ابتدایی دارد؛
روشن است که (فَلْیُقَاتِلْ) امر است و دلالت بر وجوب مقاتله در راه خدا دارد. در نتیجه این آیه نیز، از جمله آیاتی است که به خوبی بر وجوب جهاد ابتدایی دلالت دارد.

نکته‌ی دوم: فراز «فی سبیل الله» در این آیات و قرآن، برای جهاد ابتدایی، عَلَم و قرینه است؛
جهاد ابتدایی یعنی انسان باید در راه خدا جهاد کند. از این رو جهاد ابتدایی، «جهاد فی سبیل الله» است؛ و اساساً خود این «جهاد فی سبیل الله» یک عنوان و اصطلاح خاصی است؛‌یا اینکه بگوئیم «جهاد فی سبیل الله» عَلَم است، یعنی این عنوان را خدا در قرآن کریم برای جهاد ابتدایی عَلَم قرار داده است؛ ولی جهاد دفاعی به حسب اوّلی اصلاً «فی سبیل الله» نیست و صرفاً حضور در آن به اذن خداست. یعنی خداوند به انسان اجازه داده است که اگر کسی به انسان حمله کرد، انسان از خویش، از خانواده و از شهرش دفاع کند، اما به حسب اوّلی صدق (فَلْیُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللهِ) بر آن نمی‌کند، اگر چه در جهاد دفاعی نیز، اگر انسان کشته شود، شهید است؛ لذا به حسب نهایی حتی جهاد دفاعی نیز، «فی سبیل الله» می‌شود، اما به حسب عنوان اوّلی آن چیزی که عنوان اوّلی «جهاد فی سبیل الله» را دارد، فقط جهاد ابتدایی است و در مقابلش اگر انسان جنگ کند «فی سبیل الطاغوت» است.

البته آیات دیگری همچون آیه 76 نساء هست که فرمود: (الَّذِینَ آمَنُوا یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِیَاءَ الشَّیْطَانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطَانِ کَانَ ضَعِیفاً) و بیان می‌کند که «جهاد فی سبیل الله» در مقابلش «جهاد فی سبیل الطاغوت» است، «جهاد فی سبیل الله» برای از بین بردن اولیاء شیاطین است، یعنی اصلاً ما می‌خواهیم ریشه‌ی شیطان را از بین ببریم، ولی جهاد دفاعی این چنین نیست، زیرا در آن می‌خواهیم یک عده‌ای از افرادی که آمدند حمله کردند، جلوی هجمه‌شان را بگیرند؛ اما «جهاد فی سبیل الله» و جهاد ابتدایی برای قلع و قمع اولیاء شیطان است، لذا این‌ آیات را بگذارید کنار آیه (وَ قاتِلُوهُمْ حَتّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ) انفال 31، و یا کنار آیه (عَسَی اللهُ أَن یَکُفَّ بَأْسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ) نساء84 و از این منظر خواهید فهمید که همه این آیات با هم ارتباط دارند.

بنابراین ادعای ما این است که به حسب عنوان اولی، آنچه که در قرآن برای جهاد ابتدایی عَلم است، عنوان «جهاد فی سبیل الله» است، یعنی ابتداءً به انسان می‌گویند چرا به جنگ می‌روی؟ می‌گوید برای اینکه دین خدا را ترویج کنیم، برای اینکه به کفار بگوئیم که دین خدا را بپذیرند که دین حقّ است، نه اینکه برای دفاع از خودمان به جهاد برویم؛ زیرا آنجا دفاع از خود انسان و خاک خود انسان می‌شود، ولی آن‌چه محض «فی سبیل الله» است جهاد ابتدایی است. و اساساً استعمال حیات برای این دنیا، مجازی است، اینجا یک حیات ظاهری موفق، آفت‌پذیر و آسیب‌پذیر با هزار مشکل است، در حالی که حیات واقعی، همان حیات قیامت است. در نتیجه به نظر مختار، فراز «فی سبیل الله» ظهور در جهاد ابتدایی دارد.

جلسه آتی: ادامه بررسی نکات مهم در آیه 74 نساء؛
دو نکته‌ی مهم دیگر در این آیه هست که در مورد آن باید فکر کنید، خداوند می‌فرماید: (فَلْیُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالْآخِرَةِ) چه این‌که (یشرونَ) به معنای «یبیعون» است، آنهایی که دنیا را به آخرت می‌فروشند، یعنی دنیا را می‌دهند و آخرت را می‌گیرند، یعنی چه؟ این (الَّذِینَ) در اینجا چه قیدی است؟ بعد هم ادامه آیه دارد که (وَمَنْ یُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً) که انشاء الله در هفته آینده نکات آن را عرض می‌کنیم.

وَ صَلَّى اللهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ