در قرآن کریم، بیش از 250 آیه به مسأله جهاد ارتباط دارد.این رقم تقریبا نیمى از کل آیات احکام است، معنى این سخن این است که تعداد آیات جهاد، برابر با سایر آیات احکام در کل ابواب فقه است و با توجه به کمیّت آیات جهاد چنین نتیجه گرفته مى‏شود که اهمیّت جهاد از نظر قرآن، برابر با اهمیت سایر احکام اسلام است:جهاد یک طرف و احکام دیگر، در طرف دیگر، شاید هم به لحاظ کیفیّت و محتواى آیات تأکید و تشدید و ترغیب و تحریصهاى مکرر بر جهاد، و عظمت أجر و مزدى که در این آیات براى جهاد و شهادت آمده، کفّه جهاد بر کفّه احکام دیگر رجحان داشته باشد.
این مطلب، هرچند غریب مى‏نماید، لکن موافق موازین و اعتبارات عقلى است زیرا جهاد، راه خدا را به روى مردم مى‏گشاید، آزادى عقیده برگزیدن راه حق و شناخت خالق را تضمین مى‏نماید، طاغوتها و مستکبران و هرکس را که مزاحم یا مانع پیشرفت دین خدا مى گردد از سر راه دین برمى‏دارد.

آیات جهاد، در سوره‏هاى مختلف پراکنده است و همگام با تحولات و حوادث دوران پس از هجرت، و با توجه به نیازهائى که براى پیغمبر اسلام و مسلمین پیش آمد، نازل مى‏گردید و به مشکلات و نیازهاى مردم در ابعاد گوناگون، پاسخ مى‏گفت از این قبیل:
اذن جهاد، ترغیب بر قتال با کافران، آمادگى براى جنگ و فراهم آوردن ساز و برگ جنگلى، بسیج همگانى، آئین جهاد و جنگ، روانشناسى جنگى، روابط صلح و جنگ با کفار، قراردادها و عهد و پیمانها، و موارد نقض عهد از طرف دشمن، و شرائط نقض عهد از طرف مسلمانان، برائت از مشرکان، جنگ در ماه محرم و بلد حرام و قصاص در حرمات، نماز در میدان جنگ، اسیر گرفتن و احکام اسرا، غنائم جنگى و کیفیت تقسیم آنها.
شهادت در راه خدا و مقام شهدا، پناه دادن به دشمن، پیروزى و شکست و علل و ایرار آن، نصرتهاى خدا و امداد غیبى و خوارق عادات در جبه‏هاى نبرد، فضیلت مجاهدان بر قاعدان، برترى قتال پیش از فتح مکه بر قتال بعد از آن.تخلّف از جنگ، فرار از جنگ و احکام آن، پایدارى و مقاومت و شرایط آن، اذن خواستن و عذر آوردن جهت تخلّف از جنگ، معرّفى صاحبان عذر و کسانى که از شرکت در جنگ معاف هستند، و آنان که معاف نیستند، و آنان که از جنگ تخلّف ورزیده و عذر آنان هرگز پذیرفته نیست، و یا اینکه عذر و توبه آنان قابل قبول است.
تحفّظ و افشاى اسرار جنگى، نقش منافقان در جنگهاى زمان پیغمبر، و خطر شرکت آنان در جنگ، وظیفه فرماندهان و مسلمانان مجاهد، در برابر منافقان.تجهیز أغنیا و کمک ایشان به فقرا و راه انداختن آنان براى جهاد، دلجوئى از آن دسته از مردم فقیر که از یارى و کمک ثروتمندان محروم گردیده‏اند و پیغمبر نتوانسته آنان را با خود حمل کند.وسرانجام شرح غزوات رسول اکرم که به لحاظ اهمیت و حساسیّت موضوع، و این‏که جوّ میدانهاى جنگ را در عهد رسول اکرم روشن مى‏کند.ذیلا به آیات و سور مربوط به آنها اشاره مى‏کنیم تا هرکس که بخواهد به آنها رجوع نماید.

در کتابهاى تفسیر و سیره نبوى از جمله در سیره معتبر و معروف ابن اسحاق، که بنام(مغازى) شهرت دارد و اینک گزیده و تحریرى از آن بنام(سیره ابن هشام)در دست است، طى گزارش غزوات پیغمبر، آیاتى که به هریک از آن غزوات ارتباط دارد مشخّص گردیده، و حتى ابن هشام، به تفسیر و شرح لغات و پاره‏اى از نکات أدبى آن آیات نیز پرداخته است.
و اینک نام غزوات و شمار آیات و سوره‏ها و سال تقریبى نزول را به ترتیب، در جدول ذیل مى‏آوریم: 1
نام غزوه سال وقوع نا سوره شماره آیات 2-غزوه بدر 2 الانفال از 5 تا 19 و از 41 تا 45 بقیه جدول صفحه قبل 2-غزوه احد 3 آل عمران از 121 تا 128 و از 152 تا 171 2
3-غزوه حمراء الاسد 4 آل عمران از 172 تا 175
4-غزوه بنى النّضیر 4 الحشر تمام سوره 3
5-غزوه خندق 5 الاحزاب از 9 تا 27
6-غزوه بنى قریظه 5 الاحزاب بقیه آیات این سوره 4
7-حدیبیّه 6 الفتح از 1 تا 27 5
8-فتح مکه 8 النّصر تمام سوره
9-غزوه حنین 8 التوبه 26 و 28
10-غزوه تبوک 9 التوبه از 42 تا 98، و 118 و 119
غزوه تبوک بنا به گفته ابن هشام 6 و دیگران، آخرین غزوه‏اى بود که رسول خدا شخصا در آن شرکت فرمود.

به جز این سوره‏ها و آیات، در سوره‏هاى دیگر هم آیات جهاد آمده است اما مشخّص نیست که درباره غزوه خاصى نارل گردیده باشد آن سوره‏ها زا این قرار است:
بقره، نساء، مائده، حجّ، محمّد(قتال)، ممتحنه، صفّ حشر.
به گفته ابن هشام 7 و دیگران، اولین آیات در جهاد در سوره حجّ نازل گردیده است:«اذن للذین یقاتلون بأنهم ظلموا و أنّ اللّه على نصرهم لقدیر الّذین اخرجوا من دیارهم بغیر حق إلاّ أن یقولون ربّنا اللّه و لو لا دفع اللّه النّاس بعضهم ببعض لهدّمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم اللّه کثیرا ولینصرن اللّه من ینصره إنّ اللّه لقوىّ عزیز الّذین إن مکنّاهم فى الارض أقاموا الصّلوة و آتوا الزّکاة و أمروا بالمعوف ونهوا عن النکر و للّه عاقبة الامور. 8
سوره حجّ، بنا به قولى مکّى و به قولى دیگر مدنى است، آیات یاد شده و آیاتى از قبیل «و الذّین هاجروا فى سبیل اللّه ثمّ قتلوا» 9 که مردم را به جرت ترغیب مى‏نماید، حکایتى از آن دارند که این سوره مقارن و دمادم هجرت و یا در راه هجرت، نازل گردیده است و شاید آخرین سوره مکى باشد و یا اولین سوره مدنى، هرچند معمولا اولین سوره مدنى را سوره بقره مى‏دانند.در این سوره از مشخصّات سوره مکى، خطاب‏«یا أیّها الناس»در اول آن، و از مشخصات سور مدنى خطاب «یا أیّها الّذین آمنوا»در آخر آن هر دو وجود دارد.
به‏هرحال، آیات یاد شده اگر اولین آیات جهاد باشد کاملا با آغاز حکم جهاد مناسبت دارد و حاکى از آن است که جهاد، پیش از آن جایز نبوده است همان طور که در سوره‏هاى مکّى مکّرر خداوند مؤمنان را امر به صبر مى‏کند مانند آیه‏«وصبر حتّى یحکم اللّه و هو خیر الحاکمین». 10
مفسّران، به این‏گونه آیات که مى‏رسند مى‏گویند این آیه با آیات جهاد نسخ شده است و به همین دلیل، تمام آیات جهاد در سوره‏هاى مدنى است و علماى علوم قرآنى، حکم جهاد را در یک سوره و آیه، نشانه مدنى بودن آن سوره و یا آن آیه دانسته‏اند.
بارى، این سه آیه در سوره حجّ، دلیل است بر کیفیّت تشریع جهاد در اسلام، و بر أهداف و نتائج آن، و این‏که جهاد، مقرّر گردیده تا مؤمنان، که سالها مورد شکنجه و ظلم قرار گرفته و به ناحق از خانه و دیار خود آواره شده بودند، بتوانند از خود دفاع و براى خود احقاق حقّ کنند.بعلاوه از نام خدا و معابد الهى در ادیان آسمانى اعم از دین یهود و نصارى و اسلام، دفاع کنند، وگرنه صوامع: (معابد نصارى)بیع:(جمع بیعة، معابد یهود)و مساجد:(معابد اسلام)همه خرابو منهدم مى‏گردد.
خصوصیت دیگر این حکم، آن است که اگر کسانى که به آنان اذن جهاد داده شده در زمین، قدرت بهم رسانند نماز را پا مى‏دارند و زکات مى‏دهند و به نیکى امر، و از بدى نهى مى‏کنند و ایم همه، خلاصه و فشرده دین الهى است، و به عبارت دیگر حکومت مؤمنان، حکومت صالحان است و جز صلاح و اصلاح و اعتلاى نام خدا و نشر نیکى در جهان، چیزى بر آن بار نمى‏شود.
(*)در حال حاضر صومعه به ویرانه‏هاى صحرائى مسیحیان و بیحه به کلیسا اطلاق مى‏شود.آنچه در متن آمده از تفسیر مجمع البیان طبرسى اخذ شده است.
پیداست که تا قدرت نباشد، فساد و کفر از صحنه گیتى بر نخواهد افتاد، و مستضعفان، از چنگال مستکبران رهائى نخواهند یافت.
بارى، پس از آیات سوره حجّ در سوره‏هاى دیگر مانند بقره، نساء، صفّ، حجرات و جز آنها به اضافه سوره‏هاى یاد شده در مورد غزوات، پیاپى آیاتى در رابطه با جهاد و از جمله ترغیب و تحریص بر قتال با مشرکان و کافران آمده است و با رعایت ترتیب نزول آن سوه‏ها ملاحظه مى‏شود که تدریجا لحن قرآن در مورد جهاد شدیدتر وجدّى‏تر مى‏گردد.
مثلا در سوره نساء، که در حدود سال پنجم و ششم نارل گردیده است ترغیب به جهاد، زیاد دیده مى‏شود از جمله آیه 75، جهاد در را نجات مستضعفان را توصیه مى‏نماید:و ما لکم لا تقاتلون فى سبیل اللّه و المستضعفین من الرّجال و النّساء و الولدان الّذین یقولون ربّنا أخرجنا من هذه القریة الظّالم اهلها واجعل لنا من لدنک ولیّا واجعل لنا من لدنک نصیرا.
و در برخى از آیات دیگر، به جز آیات سوره حج نیز، به بعد دفاعى و مقابله به مثل جهاد، اشاره و یا تصریح شده است:«و قالوا فى سبیل اللّه الّذین یقاتلونکم» 11 «و أخرجوهم من حیث أخرجوکم» 12 «قاتلوا المشرکین کافّة کما یقاتلونکم کافّة» 13 .
در همین سوره نساء راجع به مجاهدان و قاعدان، خداوند با لحن ملایمى، مجاهدان را بر قاعدان ترجیح داده در عین حال هر دو را مشمول وعده خدا دانسته است:
«لا یستوى القاعدون من المؤمنین غیر أولى الضّرر و المجاهدون فى سبیل اللّه بأموالهم و انفسهم فضّل اللّه المجاهدین بأموالهم و أنفسهم على القاعدین درجة وکّل درجة وکّلا وعد اللّه الحسنى و فضّل اللّه المجاهدین على القاعدین أجرا عظیما درجات منه و مغفرة و رحمة و کان اللّه غفورا رحیما». 14

شدیدترین خطابات و قاطعترین فرمانهاى قتال، در سوره توبه دیده مى‏شود که بخش زیادى از آن7در مورد غزوه تبوک نازل گردیده است.غزوه تبوک، چنانکه گفته شد آخرین غزوه‏اى بود که رسول اکرم شخصا در آن شرکت فرمودند، هرچند کار به جنگ و قتال نکشید..در این غزوه مانند
غزوه«مؤته»که پیش از آن اتفاق افتاد، و سرداران معروف اسلام جعفر بن ابى طالب، زید بن حارثه و عبد الله بن رواحه، در آن به شهادت رسیدند، طرف مخاصمه مسلمانان، امپراطور روم یکى از دو ابر قدرت منطقه بود، تبوک، در مرز شام و حجاز قرار دارد و در آن هنگام، شامات، بخش از متصرّفات روم بود.مسلمانان، شامات، مصر و شمال آفریقا را از تصرف امپراطور روم آزاد ساختند، همان طور که بحرین، یمن و عراق را پیش از فتح ایران، از چنگال امپراطور ایران، ابر قدرت دیگر منطقه درآوردند.
غزوه تبوک، در سال نهم هجرت در ماه رجب اتفاق افتاد، و پس از آن، در همین سال، اوّلین حج رسمى مسلمانان زیر نظر امیر حج منصوص از طرف پیغمبر، و با کاروانى عظیم، انجام گرفت، و آیات بخش اول سوره توبه مبنى بر برائت از مشرکان، توسّط على علیه السلام در مراسم حجّ، براى کفّار قراءت گردید و عهد و پیمانهاى غیر موقّت آنان لغو، و دخول مشرکان از آن پس به مکه اکیدا ممنوع گردید.
از خصوصیات دیگر این سوره آن است که آیات چند از آن، مردم را به قتال همه کافران و مشرکان و بسیج همگانى فرمان مى‏دهد.و از تخلفّ و عذر آوردن و اذن خواستن شدیدا منع نموده است:
«فإذا انسلخ الأشهر الحرم فاقتلوا المشرکین حیث وجد تموهم و خذوهم واحصروهم واقعدوا لهم کلّ مرصد...» 15
«قاتلوا الّذین لایؤمنون با للّه و لا بالیوم الآخر...» 16
«قاتلوا المشرکین کافّة کما یقاتلونکم کافّة.....» 17
«یا أیّها الّذین آمنوا قاتلوا الّذین یلونکم من الکفّار ولیجدوا فیکم غلظة....» 18

آیاتخاص نفر و بسیج و کوچ کردن دسته جمعى در سوره توبه از این قرار است:
1-«و ما کان المؤمنون لینفروا کافّة فلولا نفر من کلّ فرقة منهم طائفة لیفقّهوا فى الدّین ولینذروا قومهم إذا رجعوا إلیهم لعلّهم یحذرون» 19
مفسّران، در معنى این آیه اختلاف دارند که آیا مراد از آن، کوچ کردن مسلمانان با پیغمبر به سوى میدان جنگ است یا کوچ کردن از محلّ خود به مدینه تا از پیغمبر علم دین بیاموزند خلاصه نظرها و اقوال مفسران چنین است:
1-زمخشرى مى‏گوید 20 پس از غزوه تبوک با آن همه تأید بر جهاد و توبیخ نسبت به متخلّفان، هر غزوه‏اى که پیغمبر عده‏اى را گسیل مى‏داشت همه مؤمنان مایل بودند در آن غزه شرکت کنند، در این آیه مى‏گوید همه نرود فقط عده‏اى برون و دیگران نز پیغمبر بمانند و در دین تفقّه کننند که آن جهاد اکبر است تا هنگامى که آن عده اول برگشتند به آنان تعلیم و انذار دهند.عبده 21 ، نیز همین وجه را برگزیده مى‏گوید:شرکت در این قبیل غزوات، واجب کفائى است نه عینى مگر این‏که پیغمبر شخصا در جنگ شرکت نماید و بسیج عمومى بدهد.
سید رشید رضا، در ذیل این آیه مى‏گوید:معلوم مى‏شود تعلیم و تعلّم علم دین، در عرض جهاد است و هنگام مزاحمت این دو باهم، تعلیم و تعلّم دین، مقدّم بر جهاد است.سپس حکایت مى‏کند که در دوران طلبگى در طرابلس شام، درس مى‏خواندم، حاکم آنجا مصطفى پاشا از من پرسید چرا دولت، طلاّب علوم دینى را به جنگ و سربازى نمى‏فرستد و درباره آنان استثناء قائل مى‏شود، من با البداهه گفتم این امر در قرآن اصل دارد، و این آیه را قراءت کردم که باعث شگفتى وى شد و این جواب را بیش از حدّ من که یک طلبه مبتدى بودم دانست و براى من دعا کرد.این وجه یکى از سه وجهى است که طبرسى 22 ذکر کرده است.
2-لازم نیست همه مردم از محل خود براى کسب فقه در دین به مدینه نزد پیغمبر بیایند بلکه تنها کافى است که عده‏اى براى این منظور بیایند و پس از تعلّم دین، به وطن خود برگردند و دیگران را انذار نمایند این وجه دوم طبرسى است. 23
3-همه لازم نیست در جنگ شرکت کنند بلکه تنها عده‏اى بروند تا فنون جنگى را بیاموزند و نصرت الهى را به رأى العین به بینند و شپش برگردند و براى دیگران نقل کنند 23 این وجه سوم طبرسى است.
4-علامه طباطبائى 24 مى‏گوید مراد آن است که مردم قبائل خارج مدینه لازم نیست هنگام بسیج، همه بروند به جنگ بلکه باید عده‏اى بیایند به مدینه براى کسب علم تا پس از اینکه دسته اول برگشتند به آنان علم بیاموزند.علاّمه، ااحتمالات دیگر را تضعیف مى‏نماید.به نظر ما در هر حال، مراد از(نفر)حرکت به سوى میدان جنگ است زیرا در این سوره و در جاهاى دیگر قرآن، اینن کلمه به همین معنى بکار رفته است.
2 و 3-«ما لکم إذا قبل لکم انفروا فى سبیل الّله أثا قلتم إلى الأرض أرضیتم باحیوة الدّنیا من الآخر فما متاع الحوة الدّنیا فى الآخرة إلاّ قلیل إلاّ تنفروا یعذّبکم عذابا ألیما و یستبدل قوما غیرکم و لا تصرّوه شیئا و اللّه على کل شى‏ء قدیر...» 25 این آیات سرپیچى از جهاد را نتیجه علاقه به دنیا دانسته است که در برابر زندگى آخرت، چیز اندکى است.و این‏که این امر موجب عذاب الهى است و اگر شما نروید خداوند کسان دیگر را براى جهاد برمى‏انگیزد و تخلّف از جنگ، باعث خسارتى به ساحت قدس ربوبى نمى‏شود.
4-«انفرو خفافا وثقالا وجاهدوا بأموالکم و أنفسکم فى سبیل اللّه....» 26
مسأله بسیج، به جز در این آیات از سوره توبه در سوره نساء هم آمده است:«یا أیّها الّذین آمنوا خذوا حذرکم فانفروا ثبات أو انفروا جمیعا...» 27 در این آیه حرکت فوج فوج و دسته دسته به سوى میدان جنگ و یا حرکت همه لشکر باهم، هر دو موردنظر بوده است، درحالى‏که در آیه پیش از آن، سبکباران و سنگین باران یعنى آنان که گرفتارى دارند و آنان که ندارند هر دو به شرکت در جنگ امر شده‏اند.

اما آیات مربوط به تخلّف از جنگ و عذر آوردن و اذن خواستن جهت عدم شرکت، در سوره توبه فراوان است از جمله:و ما کان لأهل المدینة و من حولهم من الأعراب أن یتخلّفو عن رسول اللّه و لا یرغبوا بأنفسم عن نفسه 28
لو کان عرضا قاصدا و سفرا قریبا لاتّبعوک و لکن بعدت علیهم الشّقّة و یحلفون باللّه لو استطعنا لخرجنا معکم یهلکون أنفسهم و اللّه یعلم إنّهم لکاذبون. 29
فرح المخلّفون بمقعدهم خلاف رسول اللّه و کرهوا أن یجاهدوا بأموالهم و أنفسهم فى سبیل اللّه و قالوا لا تنفروا فى الحرّ قل نار جهنّم أشدّ حرّا لو کانوا یفقهون. 30
رضوا بأن یکونوا مع الخوالف و طبع على قلوبهم فهم لا یفقهون. 31
آیات مربوط به عذرآورندگان و کسانى که از پیغمبر اذن مى‏خواستند تا در جهاد شرکت نکنند با لحنى بسیار شدید تا جائى که آنان را به نفاق متّهم مى‏کنند زیاد است:
«و جاء المعذّرون من الأعراب لیؤذن لهم و قعد الّذین کذّبوا اللّه و رسوله سیصیب الّذین کفروا منهم عذاب ألیم.» 32
«إنّما السّیل على الّذین یستئذنونک و هم أغنیاء رضوا بأن یکونوا مع الخوالف...» 33
«یعتذرون إلیکم إذا رجعتم إلیهم قل لا تعتذروا لن نؤمن لکم قد نبّأنا اللّه من أخبارکم.....» 34
«فإن رجعک اللّه إلى طائفة منهم فاستئذ نوک للخروج فقل لن تخرجوا معى أبدا و لن تقاتلوا معى عدوّا إنّکم رضیتم باقعود أوّل مرّة فاقعدوا مع الخالفین» 35 در این آیه، قرآن، متخلّفان از جنگ را که آمده‏اند اذن خروج مى‏گیرند اجازه شرکت در جنگ را نمى‏دهد زیرا با تخلّف از جنگ در نوبت قبل، عدم لیاقت خود را ثابت کرده‏اند و دیگر هرگز به آنان اذن جهاد داده نمى‏شود.
قرآن، در یک آیه بطور ملایم و عطوفت‏آمیز، رسول خدا را مورد عتاب قرار مى‏دهد که چرا به عده‏اى اذن داده است.طبیرسى مى‏گوید:«و هذا من لطیف المعاتبه بدأه لاعفو قبل العتاب»یعنى این، یک نوع عتاب لطیفى است که از عتاب، پیغمبر را به عفو ابتدا کرده است * آن آیه این است:
«عفا اللّه عنّک لم أذنت لهم حتّى یتبیّن لک الّذین صدقوا و تعلم الکاذبین 36 ».و در آیه بعد از این، صریحا مى‏گوید آنان ایمان ندارند«إنّما یستئذنک الّذین باللّه و ایوم الآخر أن یجاهدوا بأموالهم و أنفسهم....» 37
و سرانجام، مشت آنان را باز مى‏کند که آنان از اول، قصد شرکت در جنگ و خروج به سمت دشمن را نداشتند وگرنه آماده مى‏شدند:
«و لو أردادوا الخروج اأعدّوا له عدّة.....» 38

از خصوصیات دیگر سوره توبه، آیات پیاپى آن است با لحنى خشن و تند درباره منافقان و مسلمانان دورو، کسانى که به ظاهر مسلمان و در باطن کافرند.مسأله نفاق و منافق نیز مانند جهاد و بسیارى از مسائل دیگر، در قرآن، تحول خاصى دارد.علماى علوم قرآنى وجود آیات نفاق و وصف منافق را در یک سوره نشانه مدنى بودن آن سوره دانسته‏اند به این علت، که در مکّه قدرت، از آن کفّار بود و کسى از مسلمانان نمى‏ترسید تا ناچار شود به نفاق متوسل گردد و دو چهره به خود بگیرد پس، زمینه نفاق در مکه وجود نداشت.بعکس مدینه که قدرت در دست مسلمین بود و رسول اکرم در رأس حکومت قرار داشت، در چنین شرایطى، آنان که باطنا ایمان نیاورده‏اند براى حفظ منافع خود و بهره بردن از مزایاى خاصّ مسلمانان، چهره مسلمانى به خود گرفته حتى بیش از مسلمانان واقعى به اسلام تظاهر مى‏نمایند هرچند برخى در این امر که در مکه بین مسلمانان منافق وجود نداشت تردید دارند.
موضوع نفاق، مانند جهاد در قرآن سیر صعودى دارد، لحن آیاتى مه در آغاز هجرت راجع به منافقین آمده با آیات آخرین تفاوت دارد، هرچه زمان جلو مى‏رفته بیان قرآن خشن‏تر مى‏گردیده تا جائى که سوره‏اى بنام سوره منافقین نازل شده است.مسأله نفاق، نیز مانند جهاد، در سوره توبه به اوج خود مى‏رسد و شدیدترین اندرزها در مورد منافقین در این سوره آمده است، حتى منافقان‏زا در ردیف کفّار مى‏آورد:یا أیّها النّبىّ جاهد الکفّار و المنافقین واغلظ علیهم و مأواهم جهنّم و بئس المصیر. 39
نکته‏اى که به بحث ما مربوط مى‏شود آن است که در سوره توبه این دو مسأله یعنى جهاد و نفاق، به هم ربط داده شده است، متخلفان از جنگ و جهاد و آنان که عذر مى‏آورند و یا از پیغمبر اذن مى‏گیرند و رخصت مى‏طلبند تا با خاطر جمع در جبهه شرکت نکنند، و در عین حال به نفاق هم متهم نگردند، قرآن این افراد را منافق مى‏داند و مى‏گوید آنان به خدا و روز جزا ایمان ندارند.ایات نفاق و جهاد در سراسر سوره توبه همراه هم زنجیره واحدى را تشکیل مى‏دهند.
هیچ یک از احکام اسلام، بدین‏گونه منافقان را رسوا و مشت آنان را باز نکرده است، از نظر قرآن، جهاد رمز ایمان و تخلّف از آن، نشانه نفاق است چنان‏که مى‏بینیم وصف مؤمنان به مجاهدان اختصاص مى‏یابد.
«إنّما المومنون الّذین آمنوا باللّه ثمّ لم یرتابوا و جاهدوا بأموالهم و أنفسهم فى سبیل اللّه اؤلئک هم الصّادقون» 40
بارى، معلوم شد که آفاز سوره توبه داستان برائت از مشرکین و ما بقى آن، بیشتر کربوط به غزوه تبوک و نقش منافقان در آن است.همچنین با سیر مرحله به مرحله جهاد در قرآن، باید گفت صرف نظر از آیات سوره حجّ و سوره بقره، اوّلین سوره در این باب سوره انفال است در رابطه با غزوه بدر- نخستین غزوه رسول اکرم-و آخرین سوره، سوره توبه است راجع به آخرین غزوه آن حضرت یعنى غزوه تبوک.
و این عجائب قرآن است و شاید از لطائف آن‏که این دو سوره در کنار هم قرار گرفته و به احتمالى و قولى هر دو یک سوره محسوب مى‏شوند زیرا سوره توبه با بسم اللّه آغاز نشده و بسم اللّه میان آن دو فاصله نگردیده است.

با سیرى در آیات جهاد، مسلّم است که قرآن، به جهاد مالى و جهاد بدنى هر دو نظر داشته است، آیات بسیارى بر جهاد به نفس و قتال در میدان جنگ تأکید دارند و آیاتى دیگر بر صرف مال و انفاق و حتى کمک به کسانى که وسیله حضور در جبهه ندارند و تجهیزاتشان جهت حضور، در این خصوص آیه ذیل را مى‏توان یاد کرد که حاکى از آن است که برخى از مؤمنین هنگام غزوه تبوک نزد پیغمبر آمدند و با چشمهاى گریان و دلهاى سوزان از آن حضرت کمک مى‏خواستند تا آنان را تجهیز نماید و رسول خدا مى‏گفت وسیله حمل شما را ندارم.
«.....و لا على الّذین إذا ما أتوک لتحملهم قلت لا أجد ما أحملکم علیه تولّوا و أعینهم تفیض من
الدّمع حزنا ألاّ ما ینفقون» 41
قرآن، عذر این گروه را پذیرفته درحالى‏که در آیه بعد با لحنى تند مى‏گوید از آنان که ثروت درارند و تخلّف مى‏ورزند هیچ عذرى پذیرفته نیست بلکه متخلف شمرده مى‏شوند.
ما در این‏جا از بحث مستوفى درباره همه آیات جهاد به مال و جان مى‏گذریم که کتابى را گنجد و نه مقالى را و تنها به آن دسته از آیات قرآن‏که این دو را باهم ذکر کرده‏اند بسنده مى‏کنیم.
روى هم رفته در 11 آیه طى(6)سوره جهاد مالى و جانى توأم باهم آمده است و اینک متن آن آیات با رعایت تقریبى ترتیب نزول:
1-إنّالّذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا بأموالهم و أنفسهم فى سبیل اللّه والّذین آووا و نصروا اؤلئک بعضهم أولیاء بعض...» 42
2-«لأیستوى القاعدون من المؤمنین غیر اؤلى الضّرر و المجاهدون فى سبیل اللّه بأموالهم و أنفسهم فضّل اللّه المجاهدین بأموالهم و أنفسهم على الفاعدین درجة وکّلا وعد اللّه الحسنى و فضّل اللّه المجاهدین على القاعدین أجرا عظیما، درجات منه و مغفرة و رحمة و کان اللّه غفورا رحیما...» 43
3-«إنّما المؤمنون الّذین آمنوا باللّه و رسوله ثمّ یرنابوا و جاهدوا بأموالهم و أنفسهم فى سبیل اللّه اؤلئک هم الصّادقون» 44
4-«یا أیّها الّذین آمنوا هل أدلکم تجارة تنجیکم من عذاب ألیم، تؤمنون باللّه و رسوله و تجاهدون فى سبیل اللّه بأموالکم و أنفسکم ذلکم خیر لکم إن کنتم تعلمون» 45 .
5-«و مالکم ألاّ تنفقوا فى سبیل اللّه وللّه میراث و الأرض، لا یستوى منکم من أنفق من قبل الفتح و قاتل اؤلئک أعظم درجة من الذّین أنفقوا من بعد و قاتلوا وکّلا رعد اللّه الحسنى و اللّه بما تعملون خبیر» 46
6-«الّذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا فى سبیل اللّه بأموالهم و أنفسهم أعظم درجة عند اللّه و اؤلئک هم الفائزون یبشّرهم ربّهم برحمة منه و رضوان و جنّات لهم فیها نعیم مقیم خالدین فیها أبدا إنّ اللّه عنده أجر عظیم» 47
7-«انفروا خفافا و ثقالا و جادوا بأموالکم و أنفسکم فى سبیل اللّه ذلکم خیر لکم إن کنتم تعلمون» 48
8-«لا یستئذنک الّذین یؤمنون باللّه و الیوم الآخر أن یجاهدوا بأموالهم و أنفسهم واللّه علیکم بالمتّقین....» 49
9-«فرح المخلّفون بمقعدهم خلاف رسول اللّه و کرهوا أن یجاهدوا بأموالهم و أنفسهم فى سبیل اللّه و قالوا لا تنفروا فى الحرّ قل نار جهنّم أشدّ حرّا لو کانوا یفقهون» 50
10-«لکن الرّسول و الّذین آمنوا معه جاهدوا بأموالهم و أنفسهم و اؤلئک لهم الخیرات و اؤلئک هم المفلحون أعدّ اللّه لهم جنّات تجرى من تحتها الأنهار خادین فیها ذلک الفوز العظیم» 51
11-إنّ اللّه اشترى من المؤمنین أنفسهم و أموالهم بأنّ لهم الجنّة یقاتلون فى سبیل اللّه فیقتلون و یقتلون وعدا علیه حقّا فى التّوراة و الإنجیل و القرآن و من أو فى بعهد من اللّه فاستبشروا ببیعکم الّذین بایعتم به و ذلک هو الفوز العظیم...» 52

با توجه به آیات یاد شده که جهاد به مال و جان را باهم ذکر کرده‏اند به نکته‏هائى پى مى‏بریم:
نکته اول-هم/ه این آیات در(6)سوره مدنى آمده‏اند، مانند کلیه آیات جهاد و قتال که عموما مدنى هستند زیرا در مکه مسلمانان، قدرت و توان جنگ مسلحانه را نداشتند، بلکه اصولا حکومتى تشکیل نداده بودند.هجرت، در تاریخ اسلام، سرفصل فرهنگى و سیاسى اسلام است.با هجرت، پیامبر و مسلمانان در مدینه حکومت تشکیل دادند.پیداست که حکومت، پشتوانه کلیه فعالیتها و حرکتهاى سیاسى از جمله جنگ و جهاد است.همان طور که پس از هجرت، بیشتر قوانین و احکام، تشریع گردید.علماى علوم قرآنى وجود احکام اجتماعى و سیاسى را نشانه مدنى بودن سوره مى‏دانند، به این علت که اجراى قوانین، نیاز به تضمین آن از طرف یک قدرت مرکزى دارد، و حکومت اسلامى پشتوانه محکمى براى اجراى قوانین است.
نکته دوم-با ملاحظه تاریخ و ترتیب نزول این شش سوره(هرچند تا حدى مورد اختلاف است)بنا به روایت معروف ابن عباس 53 در مورد ترتیب نزول سوره‏هاى مکّى و مدنى، نخستین بار جهاد به مال و جان باهم، در سوره انفال در سال دوم هجرت آمده است.این سوره همان طور که پیش از این گفته شد پس از غزوه(بدر)نازل گردیده و بیشتر مطالب و آیات آن، به همین غزوه ارتباط دارد.جنگ بدر، پس از گذشت(18)ماه از هجرت اتفاق افتاد.
این مطالب، پس از سوره انفال، در سوره نساء-که حدودا در سال پنجم یا ششم نازل شده- سپس به ترتیب در سوره‏هاى حجرات، صفّ و حدید دیده مى‏شود.هرچند سوه حدید، در روایت ابن عباس پیش از دو سوره دیگر ذکر شده است، اما در آیه یاد شده جمله‏(من أنفق قبل الفتح و قاتل....)دلیل است که این سوره و یا لا اقل این آیه، پس از فتح مکه نازل گردیده است زیرا ظاهرا مراد از(فتح)، فتح مکه است که در سال(8)هجرت رخ داده هرچند علامه طباطبائى احتمال داده است 54 که مراد از(فتح)در اینجا فتح حدیبیّه باشد که در سال ششم واقع شده است، نه فتح مکه.و سرانجام، آیات جهاد به مال و جان، در سوره توبه در رابطه با غزوه تبوک که اوج درگیرى و مقابله اسلام با کفر بود در سال نهم هجرت، همراه با آیات و فرمانهاى شدید درباره جهاد آمده است.
نکته سوم-راجع به سبب برترى جهاد پیش از فتح مکه بر جهاد بعد از آن، در مجمع البیان 55 چنین آمده است:«پیش از فتح مکه نیاز به جهاد بیشتر بوده است.»به نظر ما علت آن است که پیش از فتح مکه امید مردم به پیروزى و پیشرفت قطعى اسلام و دست یافتن به غنائم جنگى ضعیفتر بوه است و لهذا مجاهدان اسلام، از خلوص نیت و قصد قربت بیشترى برخوردار بودند.در حالى که پس از فتح مکه تقریبا سراسر شبه جزیره عربستان به اسلام گروید و یا تسلیم حکومت اسلامى شد.اعراب، فتح مکه را نشانه موفقیت نهائى و بلکه حقانیت اسلام مى‏دانستند و به همین جهت در سال نهم-یعنى یک سال پس از فتح مکه-نمایندگان قبائل عرب، سرازیر مدینه شدند و اسلام قبائل خود را اعلام کردند و لهذا سال نهم را(سنة الوفود)نامیدند، در سوره.العصر جمله‏«و رأیت النّاس یدخلون فى دین اللّ أفواجا»اشاره به همین امر است.با فتح مکه، امید اعراب به شکست اسلام، مبدل به یأس گردید.بنابراین، جهاد در این هنگام، از عظمت و صلابت معنوى و اخلاص نیت کمترى برخوردار بود.همان طور که هجرت، پس از فتح مکه در نظر اسلام ارزش کمترى داشت و اصولا مهاجران، اصطلاحا به کسانى اطلاق مى‏گردید که پیش از فتح مکه مسلمان شده و هجرت کرده بودند، همانگونه که(سابقون أوّلون)از مهاجر و انصار بر دیگران برترى داشتند.
در سوره توبه مى‏فرماید:«لقد تاب اللّه على النّبىّ و المهاجرین و الأنصار الّذین اتّبعوه فى ساعة العسرة.....» 56 ، «و السّابقون الأوّلون من المهاجرین و الأنصار و الّذین اتّبعوهم بإحسان رضى اللّه عنهم....» 57
علاوه بر این، سخن طبرسى که گفت:«جهاد پیش از فتح مکه بیشتر مورد نیاز بوده است» جاى تردید است.زیرا با وسعت و گسترش سرزمین اسلام، و تجلّى و عرض اندام دولت اسلام به صورت یک قدرت سوم، در بین دو امپراطورى ایران و روم، اسلام، با دشمنان نیرومندتر و با ابر قدرتهاى آن روزگار یعنى همین دو کشور ایران و روم، که شاید پیش از آن تاریخ حکومت اسلامى را یک قدرت محلّى مى‏دانستند و چندان اهمیتى به آن نمى‏دادند، روبرو گردید و به همین جهت همان طور که گفته شد، در سوره توبه که آخرین سوره از این نوع از سوره‏هاى جهادیه است، تندترین فرمانهاى بسیج به جنگ، و نیز بزرگترین پاداشهاى جهاد و شهادت، در راه خدا، آمده است.و مسلمانان در غزوه تبوک و حتى پیش از آن در جنگ مؤته در حقیقت، با دولت روم طرف جنگ بودند نه با یک قبیله عرب و یا یک دولت عربى.
مطلب دیگرى که در مورد این آیه‏«من أنفق قبل الفتح و قاتل....»باید گفته شود آن است هرچند احتمال مى‏رود مراد از انفاق در این‏جا انفاق مطلق در غیر جهاد باشد که قهرا آیه را از زمره آیات جهاد به مال و جان خارج مى‏نماید اما بگفته علاّمه طباطبائى 58 سیاق آیات، دلالت دارد که مراد همان جهاد الى فى سبیل الله است که همراه جهاد بدنى«و قاتل»ذکر شده است.
کته چهارم-در هریک از پنج سوره غیر از سوره توبه یک بار جهاد به مال و جان توأما آمده در حالى که در سوره توبه این مطلب شش بار تکرار گردیده است.این تکرار خود نمودارى از اوج گرفتن و شدت یافتن امر جهاد در این سوره است.بلى در سوره نساء هم در یک آیه دوبار آمده است.
نکته پنجم-این آیات، آثار و نتایج و اجر و مزد جهاد به مال و جان را براى ما چنین شرح مى‏دهند:
الف:این نوع جهاد براى شما خیر است‏«ذلکم خیر لکم إن کنتم تعلمون(صفّ و توبه).
ب این کار تجارتى است که شما را از عذاب الیم نجات مى‏دهد«تجارة تنجیکم من عذاب ألیم(صف)
ج:این کار داراى أجر عظیم است‏«إنّ اللّه عنده أجر عظیم»(توبه)أجرا عظیما(نساء)
د:چنین مجاهدانى داراى درجه بزرگترى هستند«اولئک اعظم درجة عند اللّه»(نساء و حدید)
ه:آنانئفائز و رستگارند«اولئک هم الفائزون»توبه‏«و لک هو الفوز العظیم»(توبه) «و اؤلئک هم المفلحون»(توبه)
و:خداوند به آنان مژده رحمت و رضوان و حسنى و مغفرت مى‏دهد«یبشّرهم ربّهم برحمة منه و رضوان»(توبه)«و کلا وعد اللّه الحسنى»(نساء و حدید)«درجات منه و مغفرة»(نساء)
ز:به آنان جنّات و نعیم مخلّد داده مى‏شود«و جنّات لهم فیها نعیم مقیم خالدین فیها أبدا»(توبه) «بأنّ لهم الجنّة»(توبه)أعدّ اللّه لهم جنّات تجرى من تحتها الأنهار خالدین فیها»(توبه)
ح:خیرات از آن آنهاست‏«اؤلئک لهم الخیرات»(توبه)
ط:آنان تنها مؤمنان واقعى هستند«إنّما المؤمنون...»(حجرات)
ى:آنان فقط مؤمنان راستین هستند و راست مى‏گویند«اؤلئک هم الصّادقون»(حجرات)
ک:خداوند مجاهدان را بر قاعدان برترى داه است‏«فضّل اللّه المجاهدین على القاعدین» (نساء)(دومرتبه)
ل:مجاهدان به مال و جان پیش از فتح، درجه عظیم‏ترى دارند و با آنان که پس از فتح جهاد کرده‏اند برابر نیستند(حدید)
نکته ششم-همان طور که ملاحظه مى‏شود همه پاداشهاى یاد شده براى جهاد به مال و جان، مربوط به عالم آخرت است و نه دنیا، و این امر با واقعیت و طبیعت جهاد فى سبیل الله سازگار است، زیا مال و جان و به خصوص جان، که در راه خدا فدا مى‏شود به حق، جز أجر اخروى و پاداش معنوى و قرب به حقّ متعال را پاداش دیگر، در خور نیست، زیرا جان، بالاتر از آن است که‏ با پاداش دنیوى جبران شود.در بین این اجر و مزدها غیر از جنات نعیم و بهشت مخلّد نهرهاى جارى، که گرچه اجر أخروى است اما تا حدودى مادى است، پاداشهاى دیگر کلى و معنوى است:أجر عظیم، فوز عظیم، فلاح، رحمت و رضوان، درجة عند اللّه، الخیرات، نجات از عذاب الیم، همه نوع پاداش اعم از مادى و معنوى و حتى بالاترین پاداش مقرّبان‏«رضوان من اللّه أکبر» 59 «لقاء اللّه»را شامل است، و این همه، در برابر جانبازى و از خود گذشتگى و شهادت، که غالبا لازمه جهاد است، از فضل الهى بعید نمى‏باشد.
بحث در مورد شهادت و شهید، از نظر قرآن خود بحثى دلکش و بسیار جالب است و باید جداگانه مطرح گردد.بارى، در این آیات، از فتح بلاد و سیطره ر خلق خدا و کشورگشائى و دست یافتن بر غنائم، سخنى به میان نیامده است، هرچند قرآن، در آیات دیگر به خصوص آیاتى که در اوائل فتوحات و غزوات اسلام نازل شده براى جلب نظر تازه مسلمانها و یا مردم ضعیف الایمان، از فتح بلاد و غنائم سخن گفته است و اگر غنائم، که منافع شخصى را به ذهن متبادر مى‏سازد، بگذریم، اصل فتح مکّه و فتح بلاد، نشانه پیشرفت دعوت اسلام، و انتشار کلمه حق، و گسترش دین خدا است و این یک امر معنوى است نه مادى، و لهذا در قرآن(فتح)همراه(نصر)و اقبال مردم به دین، بکر رفته است:
«اذا جء نصر اللّه و الفتح ورأیت النّاس یدخلون فى دین اللّه أفواجا....» 60 «إنّا فتحنا لک فتحا مبینا...و ینصرک اللّه نصرا عزیزا» 61
در همین رابطه، در آیه انفال، از مزایاى جهاد به مال و جان، و همیارى مهاجرین و انصار مى‏گوید«اؤئک بعضهم أولیاء بعض.....»که حاکى از همبستگى و وحدت، آنان است، حال اگر این امر را هم یک نوع پاداش براى جهاد بدانیم، باز هم جنبه عمومیدارد و نه شخصى، و به پیشرفت و نصرت دین و قدرت سپاه اسلام، برمى‏گردد که اجرى ست معنوى و نه مادى و شخصى.
نکته هفتم-در همه این آیات، جهاد به مال و جان، مقیّد به قید(فى سبیل اللّه)است به جزء آیه(44)و(88)از سوره توبه‏«أن یجاهدوا بأموالهم و أنفسهم»«جاهدوا بأموالهم و أنفسهم»که این قید دو آیه روایه نیامده، و گویا به وضوح مطلب به لحاظ تکرار این قید در این سوره واگذار شده است، و در آیه سوره حدید تنها این قید در مورد انفاق آمده است:
«و مالکم ألاّتنفقوا فى سبیل اللّه»، و بعکس، در آیه(111)سوره توبه، قتال، به تنهائى با قید فى سبیل الله ذکر شد:«یقاتلون فى سبیل اللّه»که در هر حال، اصل جهاد، به مال و جان را سیاق آیات این سوره و سوره‏هاى دیگر، به راه خدا ارتباط مى‏دهد.
به‏طور کلى، در حدود(27)مورد در قرآن، قتال و جهاد، و بارها هجرت و انفاق، چه به تنهائى و چه توأم با قتال، همراه‏(فى سبیل اللّه)آمده است.و این اصرار قرآن بر این امر، براى آن است که هرچه بیشتر این سه عبادت مقدّس را از اندیشه و هدف سود جوئى و نفع مادى، و انگیزه شخصى، و از فکر طاغوتى کشور گشائى، و سیطره بر خلق خدا دور نماید، و آنها را خالص براى خدا و در چهارچوب اهداف خدائى قرار دهد، تا هجرت، در راه خدا، انفاق، درراه خدا، و قتال و جهاد در راه خدا باشد و لا غیر.
و این خود مى‏تواند جهاد اسلامى را از گشور گشائى و استعمار، که هدف همه فاتحان جهان و استعمارگران تاریخ بوده و مى‏باشد، جدا سازد، و این نکته‏اى است که دقیقا و مشخصا قرآن روى آن انگشت گذاشته است، و صریحا گفته است که مسلمان و مؤمن تنها در راه خدا جهاد مى‏کند در حالى که دیگران، در راه ستم و ظلم و به سود طاغوت:
«الّذین آمنوا یقاتلون فى سبیل اللّه و الّذین کفروا یقاتلون فى سبیل الطّاغوت فقاتلوا أولیاء الشّیطان إنّ کید الشّیطان کان ضعیفا» 62
أولیاء الهى و مجاهدان مؤمن، همواره در برابر اولیاء شیطان و سپاه طاغوت قرار دارند.در تاریخ ادیان همواره دوستان خدا در قبال دوستان شیطان، و صالحان، در برابر مفسدان، و مستضعفان، در برابر مستکبران و طاغوتیان قرار گرفته‏اند، و این کاجرا از آدم تا خاتم و تا قیامت استمرار دارد، و همه اولاد آدم و سراسر عالم، در نشیب و فراز همین مبارزه درگیر بوه و هستند، و این آب شیرین و شور در جهان، تا بوده جریان داشته، و تا جهان باقى است جارى خواد بود.
رگ رگ است این آب شیرین و آب شور
بر خلایق مى‏رود تا نفخ صور
و این همان نبرد و تقابل حقّ است با باطل، و شیطان است با رحمن و اهریمن است با یزدان.
در قرآن، سخن از«صدّ عن سبیل اللّه»که توسط کافران و مشرکان انجام مى‏گیرد زیاد رفته است و به همان نسبت از جهاد فى سبیل الله و گشودن راه خدا.همواره طرفداران انبیاء و به خصوص مسلمانان راستین در جهاد دینى خود مى‏خواسته‏اند راه خدا را به روى خلق خدا بگشایند و حق طلب بودند و آنان که در طرف مقابل ایشان قرار داشته‏اند طالب باطل بوده‏اند و اصرار و پافشارى داشتند که این راه خدا و حق را بروى مردم به بندند:
«الّذین کفروا و صدّوا عن سبیل اللّه أضلّ أعمالهم، و الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات و آمنوا بما نزّل على محمّد و هو الحقّ من ربّهم کفّر عنهم سیّئاتهم و أصلح بالهم، ذلک بأنّ الّذین کفروا اتّبعوا الباطل و أنّ الّذین آمنوا اتّبعوا الحقّ من ربّهم کذالک یضرب اللّه للنّاس أمثالهم» 63
حال، اگر فتوحات مسلمانان را رد دوران شکوفائى آن، با کشور گشائى فاتحان معروف جهن مقایسه کنیم مى‏بینیم که بالاترین مزایا و چشمگیرترین بهره‏اى که از فتوحات اسلامى عاید شده همان نشر دین خدا است.هر جا مسلمانان قدم گذاشتند چه در آسیا و یا در اروپا و آفریقا نام خدا را بلند کردند و دین او را رواج دادند، و مردم، گاهى از مسلمانان استقبال مى‏کردند و گاهى با اندک مقاومت، با تمام وجود، این دین رهاى بخش را مى‏پذیرفتند و خود پرچم اسلام را به دوش گرفته، آن را در اقطار دور، و کشورهاى دیگر به اعتلا درمى‏آوردند.
و این، در حالى است که هیچ یک از فاتحان جهان حتّى اسکندر مقدونى با آن همه مایه‏هاى تمدن و فرهنگ پیشرفته یونان که همراه داشت، نتوانست فرهنگ و دین خود را در سرزمینهاى تسخیر شده رواج دهد، تنها آثارى جابه‏جا از علوم یونانى در کشورهاى تحت فرمان وى و جانشینانش به چشم مى‏خورد.و این خود بحثى دقیق است که به خاطر اقناع خوانندگان این مقاله و به‏طور کلى براى حق طلبان عالم، باید دنبال شود تا معلوم گردد«تفاوت ره از کجا است تا به کجا» این مطلب را تا حدى منصفانه، در سخنان گوستاولوبون فرانسوى در کتاب«تمدن اسلام و عرب» مى‏توان دید.
در خلال تاریخ فتوحات اسلامى، حتى در زمانى که بنى امیّه زمام خلافت اسلامى را در دست داشتند، شواهد بسیارى را مى‏توان جست، که بعضى از فرماندهان، و سپاهیان اسلام، چگونه با پارسائى و تقوى و عشق به حق، و تنها براى رواج اسلام و قرآن، تن به جنگ داده وخود را در معرض خطرهاى بزرگ قرار مى‏دادند، و از همین راه معجزه مى‏آفریدند و با جمعیت کم بر سپاهى انبوه پیروز مى‏شدند.فتح اندلس یکى از نمونه‏هاى بارز آن است که در پایان قرن اول هجرى به کیفیت حیرت‏انگیزى صورت گرفت.
بلى، به این حقیقت باید اعتراف کنیم که فتوحات اسلام، از عصر بنى عباس به بعد به استثناى برخى از فتوحات ترکان عثمانى در اروپا و جز آن، از این روح اخلاص و تقوى برخوردار نبوده یا این روحیه در آنان ضعیف بوده است، و به همان نسبت، اثر تبلیغى فتوحات آنان، ناچیزتر، و گرایش مردم سرزمینهاى مفتوحه به اسلام، کم رنگتر بوده است.نمونه کامل این نوع از فتوحات اسلامى را مى‏توان در فتح هن، توسط سلطان محمود غزنوى در قرن چهارم، و یا توسط مغولان مسلمان در قرن هفتم و هشتم دانست که ثمره، و نتیجه آن همه فتوحات، اسلام آوردن اقلیت مردم آن سامان، در برابر اکثریت، بت‏پرست بوده است، و با این‏که مسلمانان، چند قرن در هند حکومت کرده‏اند باز هم حتى با محاسبه مسلمانان پاکستان و بنگلادش اکثریت مردم هند، بت پرست باقى مانده‏اند.
پادشاهان مغولى هند، بجاى کوشش در راه تبلیغ اسلام، با گرفتن پول و رشوه از بت پرستان، براى خود قصور و قبور مجلّل و با شکوه بنا مى‏کرده‏اند، و اینک، مسلمانان هند در معرض نابودى هستند.و اکثریت هندى که در هندوستان قدرت را به دست گرفته، انتقام آن پادشاهان عیّاش را از این اقلیت مسلمان مى‏گیرند.ولى آن قصرهاى مجلل و آن فبرهاى با شکوه براى عبرت مسلمانان، و سرگرمى توریستها، و نیز جهت استفاده مادى و بدست آوردن ارز، از طرف دولت هند، همچنان پابرجا است، و از آنها محافظت مى‏شود.نمونه بارز آن، (قلعه سرخ)در دهلى و(تاج محل)در آگرا است.
نکته هشتم-که به نظر مى‏رسد و به عقیده بنده از همه آن نکات، برجسته‏تر و زیباتر است و انسان را به اوج عشق به خدا و فناى الله سوق داده، و جهاد به مال و جان را از نردبان قرب حق قرار مى‏دهد، عبارت از آن است:که در همه آیات یاد شده که به نحوى جهاد به مال و جان را با هم دربردارند(مال)بر(جان)مقدم است:«یجاهدوا بأموالهم و أنفسهم»«و المجاهدون فى سبیل اللّه بأموالهم و أنفسهم»«من أنفق قبل الفتح و قاتل...»«و جاهدوا بأموالهم و أنفسهم فى سبیل اللّه»«و جاهدوا بأموالکم و أنفسکم»و تنها در آیه اخیر یعنى آیه(111)سوره توبه‏«انّ اللّه اشترى من المؤمنین أنفسهم و أموالهم بأنّ لهم الجنّة»که با ملاحظه تاریخ نزول این سلسله از آیات، آخرین آیه از این قماش مى‏باشد(أنفسهم)بر(أموالهم)مقدم گردیده است و به عبارت دیگر با مقایسه با آن همه آیات در این آیه، به جان بهاى بیشتر داده شده است و حتما این تقدّم و تأخرّ، خالى از نکته نمى‏باشد و با لاغت و نکته سنجى حیرت‏انگیز و اعجازآمیز قرآن، نم توان از کنار آن بى‏تفاوت گذشت، و همین امر نظر من را جلب کرد تا بیشتر در آن تدبر نمایم.و اینک آنچه به نظر رسیده(و اللّه أعلم)آن است که در آیات دیگر، سخن از مجاهدتهاو فداکاریهاى مسلمانان است در راه خدا، طبیعى است، انسان در راه ایثار و فداکارى نخست، از مال خود صرف نظر مى‏کند که حتما در نظر او ارزش کمترى دارد و سپس از جانش مى‏گذرد.انسان، مال را هم براى حفظ جان خود و فرزندانش مى‏خواهد، و بسیار احمق است کسى که جان را براى مال بخواهد، و ارزش مال نزدش از جانش بیشتر باشد پس به‏طور طبیعى مؤمنان، نخشت مجاهد به مال هستند و سپس مجاهد به جان.
این آیات، بیان کننده حال و کار عادى مؤمنان است که تدریجا در مراحل عرفان خدا و ایثار در راه او تکامل مى‏یابد آنچه کم ارزش‏تر است(مال)اول در این راه مقدس مى‏دهند و پس از طىّ مراحل عرفانى و عشق به خدا، جان را هم نثار مى‏کنند که مسلما گرانتر از مال است.
اما در آیه(اشترى)سخن از کار و حال مردم نیست، سخن از کار خدا است سخن از خریدارى خداوند است جان و مال مؤمنین را در ازاى بهشت، در این‏جا خدا خریدار است ومؤمنان فروشنده، پیدا است خداوند به عکس مردم، از آنچه گرانبهاتر و نفیس‏تر است آغاز مى‏کند، خدا در راه قریب و عشق خود، نخست جان مؤمنان، و عاشقان دلباخته را مى‏گیرد آنگاه مالشان را.
و این نکته را با عبارت دیگر هم مى‏توان بیان کرد:خداوند در آن همه آیات که پیش از این آیه نازل گردیده اختیار را به مؤمنان واگذار فرموده، و آنان، به اقتضاى نقص بشرى خود، گام‏به‏گام در نردبان معرفت و عشق به حق بالا مى‏روند، آنان به جائى مى‏رسند که با میل و رغبت خود ابتدا از مال مى‏گذرند و سپس از جان، اما در این آیه واپسین، که مؤمنان، به اوج معرفت و عشق خدا نائل گردیده‏اند، خداوند در صدد خریدارى برمى‏آید، خرید موجودى و هستى مؤمنان، در این حالت، مؤمنان نخست جانشان را تسلیم حق مى‏نمایند خدا نیز نخست همان را که مؤمنان پس از وصال به حق و گذشتن از نقصهاى بشرى، تقدیم مى‏کنند همان را که گرانبهاتر است مى‏خرد.
در این مرحله از کمال و وصال، طبیعت بشرى مؤمنان، دگرگون شده و خواست ایشان خواست خداوند گردیده است و از خود خواستى ندارند و این نشانه فناء فى الله و تهى شدن، از خود است.
لطائف دیگر آیه اشترى در ارتباط با این نکته، لطائف و نکات دیگرى هم در این آیه به نظر مى‏رسد: 1-این کار را خداوند به لفظ(اشترى)به خود و با لفظ(بیع)به مردم نسبت داده و خود را طرف معامله مردم قرار داده است:خداوند خریدار، مؤمنان جان باخته فروشنده، متاع جان و مال، و بها و ثمن بهشت برین است آیا مگر جان و مال، از آن خدا نیست و مگر او این دو نعمت و گوهر را به انسان نداده پس مالى که از آن خود اوست چگونه مى‏خرد؟
سؤال دیگر، مگر مؤمنانواصل به حقّ، هنوز براى خود شخصیّت و مالکیتى قائل هستند، آنان که با تمام وجود مى‏گویند:إنّا للّه و إنّا إلیه راجعوندیگر از خود چه دارند که به خدا بفروشند؟
جواب هر دو سؤال یک مطلب است:بلى حال که این بندگان خاص و مقرّب الهى به مقام وصال و ایثار رسیده‏اند، و هرچه در اختیار داشته‏اند در طبق اخلاص نهاده، تقدیم ساحت قدس ربوبى نموده‏اند، خداوند هم در مقابل، به آنان شخصیّت حقوقى مستقل عطا فرماید ر آنان را مانند صاحب واقعى جان داده، به حساب آورد.به همان‏گونه که در جاى دیگر فرموده است: «من ذا الّذى اللّه قرضا حسنا قیضاعفه له....» 64 در آنجا نیز خداوند، از باب ترغیب و نشان دادن عظمت عمل، براى قرض دهندگان شخصیت حقوقى مستقلّ قرار داده و از ایشان قرض مى‏خواهند.
2-عنوان معامله و خرید و فروش، در آیه سوره صفّ هم آمده بود«....تجارة تنجیکم من عذاب ألیم.....»اما در آنجا بدون تفصیل خریدار و فروشنده و متاع، بطور سربسته کلمه تجارت را آورده که به معنى مجموع خرید و فروش است به علاوه در آن آیه، ثمن و بهاى تجارت، نجات از عذابألیم، قید گردیده درحالى‏که در اینجا بهاى آن بهشت برین است به اضافه نعمتها و درجات معنوى آن.به علاوه، در آیه اشترى، آغازگر معامله خداست و در آیه یاد شده آغازگر به ظاهر مردم هستند زیرا خدا مى‏گوید ایا من شما را بر تجارتى(که قهرا باید انجام دهند)دلالت کنم؟و این نکته مهمى است در تفاوت میان مجاهدان در این دو آیه:در آیه تجارت، مجاهدان، صرفا معامله‏گر به حساب آمده‏اند، و در آیه اشترى، خدا به سراغ آنان رفته و جان و مالشان را خریده است و در حقیقت معامله‏گر خداست و نه مردم بلکه مجاهد، پس از کار خدا به صفت فروشنده متصّف مى‏شوند.
نکته دیگر، در آیه اشترى مال و جان رأسا مورد خرید و معامله قرار گرفته در صورتى که در آیه تجارت، ایمان به خدا و رسول و جهاد به مال و جان به عنوان تفسیر و بیان تجارت ذکر گردیده است و جان و مال مستقیما مورد معمله واقع نشده است.
حقیقتا قرآن عجیب است هر قدر در آن بیشتر تدبّر کنیم به لطائف و نکات بیشترى پى مى‏بریم، و این دریاى ژرف پایان‏ناپذیر است و کسى به عمقش نمى‏رسد«بحر عمیق».
3-بجاى عنوان جهاد، که در آیات دیگر به کار رفته و با مفهوم عام و به نحو مجاز و کنایه قتال را دربر دارد در آیه اشترى در تفسیر بیع و شرى صریحا عنوان قتال و مقاتله قید گردیده و فرموده است: «یقاتلون فى سبیل اللّه»تا هر نوع ابهامى را از مفهوم جهاد بزداید.این عنوان در آیه سوره حدید هم آمده بود:«من أنفق قبل الفتح و قاتل»
4-در این آیه مورد بحث، اسلوب اجمال و تفصیل، که خود یکى از طرق بلاغت در بیان و تفهیم مطلب است کاملا رعایت شده است نه یک نوع نوبت بلکه در چند مرحله:نخست به عنوان خرید جان و مال، سپس به عنوان مقاتله و جنگ تن به تن‏«یقاتلون فى سبیل اللّه»آنگاه در مرحله سوم، آن را هم شرح داده است:«فیقتلون و یقتلون»به ترتیب، کشتن و کشته شدن، تا روشن گردد که روى سخن خدا در اینجا با شهیدان است نه با مطلق مجاهدان، زیرا مجاهدان گاهى آماده شهادت هستند و به فیض شهادت هم نائل مى‏گردند و گاهى خیر یاآماده شهادت نیستند و یا اینکه با وجود آمادگى به آرزوى خود نمى‏رسند.در اینجا خداوند خریدار جان و مال کسى است که تا پایان راه برود و دست از قتال، و کشتن و نابود کردن کافران و دشمنان خدا برندارند تا اینکه شهید شود و جان، به جان آفرین تسلیم نماید.
5-تضمین‏هاى قطعى و مکرر و پى در پى به اینکه این وعده الهى حتمى است و خدا به آن وفا مى‏کند به اینکه اولا این وعده حق است، و ثانیا در کتب آسمانى تورات و انجیل و قرآن هم آمده است.این قید، در حقیقت همه کتب آسمانى و انبیاء الهى و در رأس همه این سه کتاب مهم و سه پیغمبر اولو العزم موسى و عیسى و محمد(ص)را به شهادت طلبیده تا پاى این قرارداد را امضا نمایند.در مرحله سوم یادآور مى‏گردد که چه کسى پایبندتر و وفاگرتر از خداوند است یعنى اگر همه جهانیان به عهد و پیمان و قراردادهاى خود پشت پا بزنند، خداوند چنین نخواهد کرد و موقعیت ذات ربوبى او اقتضاى خلف وعد را ندارد زیرا موجى براى آن، در ذات بارى تصوّر نمى‏شود.
6-خداوند پس از اصل قرارداد، و بیان شرائط و قیود آن، مجددا به ارزیابى آن پرداخه و مجاهدان را به عاقبت آن مژده و بشارت داده است:«فاستبشروا ببیعکم بایعتم به».
در اینجا معامله‏اى را که از طرف خدا آغاز شده بود، از آن مؤمنان شمرده و دوبار آن را به آنان نسبت داده است:(بیعى که با آن بیع کردید)و تقریبا آنان را محور و رکن معامله بشمار آورده است.و این، توضیح نکته‏اى است که قبلا گفته شد یعنى دادن شخصیّت حقوقى به مجاهدان راه حق.
7-جمله‏«و ذلک هو الفوز العظیم»که با اسم اشاره دور(ذلک)آمده عظمت این معامله و پاداش و بعد معنوى آن را دربردارد و به خصوص که مفید حصر است یعنى آن فوز عظیم که در سراسر قرآن و در کتابهاى آسمانى به آن مژده داده‏اند، یکجا در این پاداش خلاصه مى‏شود«و آنچه خوبان همه دارند تو تنها دارى»این خصوصیت، در آیه شماره(10)هم آمده بود«ذلک الفوز العظیم»که البته با«ذلک هو الفوز العظیم»در آیه اشترى(با وجود(هو))بسیار تفاوت دارد و این کلمه(هو) در اینجا عظمت بیان را چند برابر جلوه مى‏دهد.
رزقنا اللّه هذا الفوز العظیم.